“The Voice of Mongolia” шоуны  хоёрдугаар улирлын шилдэг оролцогч С.Марал-Одтой ярилцлаа.

-“The Voice of Mongolia” шоу нэвтрүүлэг дуусаад нилээдгүй хугацаа өнгөрч байна. Энэ зуны төлөвлөгөө юу байна вэ? Удахгүй Үндэсний их баяр наадам ч боллоо.

-Энэ зун Ховдод гэртээ харьж амраад, хөдөө наадамлана.  Шоу дуусаад найзуудтайгаа уулзаж, хэлний бэлтгэл, хичээлээ хийж байгаа. Мөн дараа дараагийнхаа хийх зүйлсийг судалж байна.

-Шоунд оролцох шийдвэрээ хэрхэн гаргаж байсан бэ? Найзууд нь зөвлөсөн үү?

-“The Voice of Mongolia” шоуны  нэгдүгээр  улирал дуусаад хоёрдугаар  улирлын бүртгэл явагдаж байхад манай  гэр бүл, найзууд маань оролцоод үзээч гэсэн. Тэр бүрт нь  “үгүй ээ, оролцохгүй” гэж хэлээд явдаг байлаа. Нэг өдөр онлайн бүртгэл дууссан. Нээлттэй шалгаруулалт авна гэсэн мэдээлэл фэйсбүүк дээр байсан. Халиунаа маань онлайнаар бүртгүүлчих байсан.  Найз маань оролцож байгаа юм чинь хамт ороод үзье гээд нээлттэй шалгаруулалтад нь оролцсон.

-Blind Audition шатны шалгаруулалтад  “Mamma knows Best”  дууг дуулахад дөрвөн шүүгч  дөрвүүлээ эргэж харсан. Ука шүүгчийн багт орно гэж бодож байсан уу?

-Дөрвөн шүүгч маань эргэж харсанд маш их баярласан. Гэхдээ тэмцээнд орох  шийдвэрийг гаргахдаа л  хэрвээ Ука шүүгч эргэж харвал Ука шүүгчийн багт орно гэж бодож байсан.

-Дууны сонголт өвөрмөц санагдсан?

-Намайг маш сайн илэрхийлж чадах юм шиг санагдсан. Тиймээс тэр дууг сонгож байсан.

-Бэлтгэл сургуулилтаа хэрхэн хийдэг байсан бэ?

-Ука дасгалжуулагч маань хүн нэг бүр дээр тулж ажилладаг байсан. Хүн бүрийн үзүүлбэрийн  жижиг зүйлсийг ч орхигдуулахгүйгээр  анхаарч, бэлтгэл хийдэг.

-Олон цагийн бэлтгэл сургуулилт хийгээд шантрах үе гарах юм уу?

-Нээлттэй шалгаруулалтанд орж тэнцээд дараа  дараагийн шатанд ч тэнцэж дуугаа дуулах их хүсэл байсан болохоор хэцүү үе байсан ч ялархахгүйгээр, шантрахгүйгээр бэлтгэлээ хийж байсан. Дуртай зүйлээ хийж байсан болохоор  шантрах, ухрах бодол төрдөггүй юм билээ. Аз жаргалтайгаар бэлтгэл сургуулилтаа хийж байсан. Гэхдээ бэлтгэл сургуулилт хэцүү гэхээс илүү  гэр бүл, найз нөхөд шиг болж цаг ямагт хамт бэлтгэл сургуулилт хийж байсан багинйхан маань  шоуны шатуудад хасагдаж байгааг харах л   хэцүү байдаг байсан.

“The Voice of Mongolia” дуусахад сургуульд сураад төгссөн юм шиг санагдсан

- The Voice of Mongolia шоу ямар өөрчлөлтийг дагуулсан бэ?

- Нээлттэй шатанд шалгуулахдаа  их айж, сандарч  байсан. Тухайн  үед миний хоолой өвдчихсөн байсан учраас бүр ч их сандарсан. Нээлттэй шатанд тэнцсэн гэсэн хариу  ирэх хүртэл тэнцэх болов уу, яах бол гээд түгшүүртэй байлаа. “Монгол HD” телевизээс тэнцсэн гэсэн хариу ирэх үед  итгээгүй.  Яг л зүүдэлж байгаа юм шиг санагдсан.  Эхний The Blind шатанд орохдоо “мундаг дуулдаг хүүхдүүд зөндөө байна даа. Би  ч бараг тэнцэхгүй байх” гэж бодоод итгэлгүй орсон чинь дөрвөн шүүгч эргэж хараад Ука шүүгчийнхээ багт орсон. Маш их баярласан. Ука шүүгчийнхээ багт орсноор маш олон зүйлийг сурч, өөрчлөгдсөн. Дадал зуршил, хүмүүстэй харилцахдаа анхаарах зүйлсүүд гээд л маш жижигхэн зүйлсийг ч сурч мэдсэн. Ука шүүгч хэлээгүй байсан ч өөрөөрөө үлгэр дуурайлал үзүүлдэг. Шат болгонд л чухал чухал зүйлсийг ойлгож сурч байсан.

The Battle шатанд тэвчээр суусан. Аливаа зүйлийг олон талаас нь бодож, ойлгож сурсан. Яагаад гэвэл Халиунаа найзтайгаа хамт дуулаад нэг нь хасагдах нь хэцүү санагдаж байсан. Хэн нь хасагдсан ч  жаргалтайгаар энэ аяллаа дуусгана гэж бодоод сэтгэл зүйгээ бэлдсэн. Дараагийн шатуудад том жижиг гэлтгүй хариуцлагатай байх ёстой гэдгийг ойлгосон. Сүүлд нь бодоход “The Voice of Mongolia” шоу сургууль шиг байсан. “The voice of Mongolia” дуусахад сургуульд сураад төгссөн юм шиг санагдаж байлаа.  Эхнээсээ эцэс хүртлээ маш олон зүйлийг сурсан.

Энэ  шоунд орохоос өмнө дуунд хайртай маш том хүсэл мөрөөдөлтэй хүүхэд байсан. Одоо ч тийм л байгаа. Гэхдээ энэ дэлхийн хэмжээний шоунд оролцоод  олон  зүйлийг сурч мэдсэн. Мөн маш сайхан хамт олонтой болсон. Энэ шоунд оролцсон хамгийн том амжилт маань гэр бүлийнхэндээ хүлээн зөвшөөрөгдсөн байсан. Гэр бүлийнхэн маань урлагийн хүн болохыг төдийлөн сайн дэмждэггүй байлаа. Энэ шоунд оролцсоноор  маш сайн дэмждэг болсон.

-Ука шүүгч тайзан дээр гарахаас өмнө юу гэж хэлдэг вэ?

-Чи чадна аа гэж хэлдэг.

-Эерэг сөрөг сэтгэгдлүүдийг хэрхэн хүлээж авдаг вэ?

-Үзүүлбэрийг маань үзээд бичсэн сэтгэгдлүүдийг бүгдийг нь уншдаг. Би хүмүүст дуугаа хүргэхийг зорьсон учраас намайг хэрхэн хүлээж авч байгаа  гэдгийг нь сэтгэгдлээс нь мэднэ. Тиймээс л уншдаг. Сэтгэгдлүүдийн ихэнх нь эерэг байсан болохоор маш сайхан байсан. Гэхдээ зарим нэг сөрөг сэтгэгдлүүдийг уншаад сэтгэлээр унадаггүй. Шүүмжилсэн  зүйлсийг нь анхаарах хэрэгтэй юм байна гэж боддог. Харин ямар ч үндэслэлгүйгээр бичсэн зүйлст юу ч хэлмээргүй байна.

-Халиунаа та хоёр сайн найзууд. The Battle шатанд таарахад ямар байсан бэ?

-Энэ шоунд хамт орохдоо л   хэрвээ хоёулаа тэнцэж, нэг багт орвол The Battle шатанд таарах байх гэж таамаглаж байсан. Гэхдээ  битгий таараасай гэж  хүссэн. Бид The Battle шатанд хамт дуулахдаа хэн нь ч хасагдсан хамаагүй,  нэгийгээ дэмжинэ гэсэн сэтгэлээр орсон.

Аав ээж хоёр ирж үзсэн. Гэхдээ ээж аав хоёр маань тайзан дээр дуулж байхыг минь анх удаа  үзэж байгаа нь энэ шоу.  Дуугаа дуулж байхдаа аав ээж хоёр маань үзээд ямар байгаа бол гэсэн бодол төрж байсан. Дуулж дууссаны дараа аав ээж хоёр минь намайг тэврээд  уйлсан. Тэр үе хамгийн сайхан.

-С.Марал-Од шоуны аялалаа дуусгахдаа өөрийн цахим хаягт сэтгэгдлээ илэрхийлсэн нь талцаад байсан үзэгчдийн дунд эерэг уур амьсгалыг бүрдүүлсэн. Ер нь сэтгэлзүйн бэлтгэлтэй байсан уу?

-Миний хувьд аяллаа үргэлжлүүлэх боломжгүй болсон ч энэ шоунд оролцсондоо сэтгэл хангалуун, харамсах зүйлгүйгээр тайзнаасаа буусан. Бид хоёрыг дэмжиж байсан хүмүүс, өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлсэн хүмүүсийн хувийн үзэл бодлыг хүндэтгэнэ. Гэхдээ Э.Дашням ах маань мэдрэмжтэй маш авьяастай дуучин. Ямар ч дууг сэтгэл зүрхээрээ, өөрийнхөөрөө дуулдаг.  Хүмүүс Э.Дашням ахыг гадаад дуу дуулахад шүүмжилсэн. Өмнө нэг ч удаа гадаад дуу дуулж байгаагүй хүн хоёр хоногийн хугацаанд  дуугаа бэлдэж дуулсан. Э.Дашням ахыгаа хичээж байгааг хараад маш их бахархаж байсан. Тиймээс хүмүүс заавал С.Марал-Од үлдэх ёстой байсан эсвэл Э.Дашням үлдсэн нь зөв гэдэг дээр анхаарлаа хандуулахгүй байгаасай гэж хүссэн.

Ялж, ялагдаж сурсан

-Гэр бүлийнхээ талаар танилцуулахгүй юу?

-Би айлын том. Аав  ээж, гурван  дүү  маань Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн суманд амьдардаг. Хотод өвөө  эмээтэйгээ хамт амьдардаг.

-Багадаа тэмцээн уралдаанд  оролцдог байсан уу? Амжилтуудаа дурдвал?

-Цэцэрлэгт байхаасаа л тэмцээн уралдаанд оролцдог байсан. Тэр дундаа хамгийн том тэмцээн нь The Voice of Mongolia шоу байлаа. Сургууль, дүүрэг бусад оролцож байсан тэмцээнүүддээ гайгүй сайн оролцдог байсан. Тэр болгон маань надад урам зориг өгдөг. Гэхдээ ялагдах үе ч байсан. Ялж, ялагдаж сурсан.

-Ховд аймгаас ээж аав нь ирж  үзсэн үү?

-Аав ээж хоёр ирж үзсэн. Гэхдээ ээж аав хоёр маань тайзан дээр дуулж байхыг минь анх удаа  үзэж байгаа нь энэ шоу.  Дуугаа дуулж байхдаа аав ээж хоёр маань үзээд ямар байгаа бол гэсэн бодол төрж байсан. Дуулж дууссаны дараа аав ээж хоёр минь намайг тэврээд  уйлсан. Тэр үе хамгийн сайхан. Би  дотогшоогоо хүн биш. Тэр тусмаа гоё сайхан мэдрэмжүүдээ дотроо хадгалахыг хүсдэггүй хүмүүстээ хуваалцахыг хүсдэг.

-Спортоор хичээллэдэг үү?

-Би төрөлхийн түнхний мултралтай төрсөн. Хоёр хөлнийхөө хооронд модтой явдаг байлаа. Эмээ маань асарч хөлтэй болгосон. Тиймээс эрүүл мэндийн шалтгааны улмаас спортоор хичээллэх хориотой байдаг. Гэхдээ бүжиглэх маш их дуртай  болохоор нууцаар бүжиглэдэг.

-Чөлөөт цагаараа юу хийх дуртай вэ?

-Загварын талаар судалдаг.

Уран бүтээлийн санал ирж байна уу?

-Уран бүтээл, ажлын саналууд ирж байгаа. “Монгол HD” телевизтэйгээ гэрээтэй байгаа учраас зөвлөлдөж шийдвэрээ гаргана.  Тайзан дээр гарахад бодит амьдрал дээр биш, өөр хэмжээст өөр ертөнцөд очсон юм шиг мэдрэмж төрдөг. Бодит амьдралын асуудал ор мөргүй мартагддаг.

-Цаашид урлагийн сургуульд суралцах уу?

-Уран бүтээл хийгээд явна. Гэхдээ дуулахын хажуугаар давхар өөр мэргэжилтэй тэр тусмаа дизайнер болно гэж боддог. Дизайнер болоод өөрийн гэсэн брэндтэй болохыг хүсдэг.

-Цаашдын зорилго?

-Телевизээр  үздэг байсан дэлхийн шоуг монголдоо чанарын өндөр түвшинд зохион байгуулж байгаа урлагт хайртай маш олон залуусын хүсэл мөрөөдөлд нь ойртуулж өгч байгаа  “Монгол HD” телевизийн хамт олондоо маш их баярлалаа. Баяр хүргэе. “The Voice of Mongolia”шоуны аяллаас маань эхлээд цаашид хамт байх Ука шүүчдээ маш их баярлалаа. Таны минь заавар, зөвлөгөө дэмжлэг байхгүй байсан бол яах байснаа ойлгохгүй байна. Таныгаа маш их хайрлаж хүндэлж явдаг шүү.

Амьдралын минь салшгүй хэсэг бол дуу хөгжим. Тиймээс олон олон уран бүтээл гаргаж, зөв үлгэр дуурайлал болохыг хүсэж байна.

-“The Voice of Mongolia” шоуны гуравдугаар улирлын бүртгэл эхэлсэн байна. Залуустаа хандаж хэлэхэд?

-Хэрвээ өөрийн чинь сэтгэлд багтаж байвал яг одоо бүртгүүлээрэй. Өөрийгөө голж хэрэггүй. Энэ шоунд оролцоод тэнцсэн, тэнцээгүй хамаагүй олон зүйлийг сураад харина. Тиймээс та бүхэн минь бүртгүүлээд ороорой.

Г.Мичидмаа

Үзэгч олонд  “Guys”-ийн Лхавгаа гэдгээрээ  танигдсан жүжигчин, найруулагч Д.Лхагватай шинэхэн уран бүтээл болон уран бүтээлч хүний амьдрал, сонголтын талаар ярилцлаа.

 Тэрбээр 20 гаруйхан насандаа урлагт хөл тавьж, нэр алдрын үнэ цэнийг амталсан уран бүтээлчдийн нэг билээ. “Guys”-ийн Лхагва гэхээр “Манан”, “Хайрын бүжиг”, “Сургууль минь баяртай” гэх мэт дуунууд аманд аялагдана. Харин кино найруулагч Лхавгаагийн тухай дурсвал “Амьдрал төсөл”, “Дурлалын гэмт хэрэг”, “Мухар гудамж” гээд үзэгчдийн сэтгэлд хоногшсон кинонууд санаанд бууна. Тэрбээр өнөөдрийг хүртэл  уран бүтээлч хүний оргилсон их хүсэл,  эрсдэл  алдагдлаас үл эмээх зориг тэвчээрээс бүтсэн уран бүтээлүүдээ үзэгч олонд хүргэсээр байна.

 Түүнтэй ярилцан суухдаа уран бүтээлчдэд тулгардаг олон асуудлыг  чин сэтгэлээсээ ойлгов. Учир нь бид бүх нийтээрээ бусдын хөдөлмөрийг үнэлэхээ больж, бүхнийг өнгөцхөн дүгнэдэг болцгоожээ. Бүгд л улстөрчдийн хэрүүл, маргаан бусдыг гүтгэн доромжилсон эсвэл  мууг үзсэн зураг, бичлэгийг үзэж, сэтгэл ханамж, таашаал авдаг болсон. Харин эдгээрийн цаана мэдлэг, туршлагатай, уран бүтээлчид нийгмийг соён гэгээрүүлэх үүргээ гүйцэтгэхийн тулд зүтгэсээр байна. Тэдний нэг бол найруулагч, жүжигчин Д.Лхагва билээ. Ингээд түүний сонирхолтой ярилцлагыг хүргэж байна.

-Сайн байна уу. Саяхан шинэхэн уран бүтээл “Social man” киноныхоо нээлтийг хийлээ. Сүүлийн үеийн уран бүтээлийнхээ талаар хуваалцан ярилцлагаа эхэлцгээе?

-Сайн байцгаана уу. 2019 онд “1990” УСК  бүтээсэн. Энэ кино маань нэгдүгээр сард нээлтээ хийгээд удаагүй байхад нь коронавирус гарсны улмаас  олон нийтийн бүх арга хэмжээг цуцалж, үйлчилгээний байгууллагууд  хаагдсан. “1990” УСК кино маань  театруудаар гурван хоног л гарсан. Одоогоор  үзвэр үйлчилгээний газрууд хэзээ нээгдэхийг хүлээгээд л байж байна даа. Нэгдүгээр сард ийм явдал болсон ч гэсэн хоёрдугаар сард “Social man”  киногоо хийж эхэлсэн. Хоёрдугаар сараас бэлтгэл ажлаа хангаж, зохиолоо бичиж дуусгаад, кино зургийн багаа цуглуулж, дөрөвдүгээр сард зураг авалтыг хийж дуусаад,  шинэ уран бүтээлийн нээлтээ  саяхан  хийлээ. Уран бүтээлийн хувьд ийм л олз омогтой байна даа.

-“Social man”  УСК  маш хурдан  хугацаанд бүтсэн  мэт сонсогдож байна?

-Кино бүтсэн хугацааны хувьд богинохон. Хүмүүс хурдан хугацаанд хийсэн уран бүтээлийг халтуурны кино хийчихлээ гэж боддог байх. Гэвч тийм биш шүү дээ. Энд  маш олон хүний хөдөлмөр шингэсэн.  Бэлтгэл ажлаас эхлээд зураг авалтын турш маш  чамбай хөдөлмөрлөсөн бүтээл боллоо.

-Ихэнх хүмүүс таныг “Guys”  хамтлагийн дуучин гэдгээр нь сайн мэддэг. Харин сүүлийн үед олон кино найруулах болсон. Та кино найруулагч мэргэжилтэй юу. Эсвэл уран бүтээлч хүний дур сонирхлоор кино зохиол бичих, найруулагчийн ажлыг хийдэг  үү?

-Би СУИС-ийг жүжигчин мэргэжлээр төгссөн. Жүжигчид,  найруулагчидтайгаа маш  ойрхон ажилладаг. Би найруулагч Г.Жигжидсүрэн гуайн шавь. Багш маань шинэ кино уран бүтээлд  биднийг туслахаар байнга   дагуулж явдаг байсан.  Тэр үед туслах хийдэг байхдаа маш олон зүйлд суралцсан. Ер нь уран бүтээлч хүн байнга суралцаж, өсөн дэвжихийг боддог. Тиймээс кино, дэлгэцийн уран бүтээлд маш их сонирхолтой байсан. Өөрөө жүжигчний мэргэжлээр төгссөн суурь нь байгаа болохоор  кино зохиол хэрхэн бичих талаар маш их судалгаа хийж, суралцсан. Өмнө нь тоглосон кино,  багшдаа тусалж байсан минь ч тодорхой практик туршлага болсон юм.

“LVA” энтертайнмент бол миний мөрөөдөл байсан 

-Та  “LVA” энтертайнментийг 2010 онд үүсгэн байгуулсан юм билээ. Энтертайнмэнтаа үүсгэн байгуулсныхаа  өөрийн найруулсан кино дэлгэцийн  уран бүтээлүүдийг хийж эхэлсэн үү. 2010 оноос хойш ямар уран бүтээлүүд хийсэн бэ?

-2010 онд “LVA” энтертайнмэнтийг үүсгэн байгуулаад,  кино хийх мөрөөдлөө биелүүлсэн. Барууны кинонуудыг үзэхэд, “Columbia” “New line cinema” гэж  эхэлдэг дээ. Тэднийг үзэх болгондоо  үүн шиг кино энтертайнмэнт компани байгуулах юмсан гэж мөрөөддөг байсан. 2010 онд мөрөөдлөө биелүүлсэн. LVA  гэдэг нь  миний нэрний товчлол юм. Ингээд  мөрөөдлөөрөө хөтлөгдөн  кино, дэлгэцийн уран бүтээл  хийхийг зориглож өөрөө продюсерлаж ,  зохиолоо бичиж эхэлсэн.

“1990”, “Social man”  кинонууд LVA энтертайнмэнтийн 10 жилийн ойн дээр гарч байна. Манай энтертайнмэнтийн хийсэн анхны кино  2010 онд бүтээсэн “Амьдрал төсөл” . Энэ киноны зохиолыг нь өөрөө бичиж, гол дүрд нь тоглосон. Тэр үедээ өөрөө гол дүрд тоглож байгаа учраас мэргэжлийн найруулагчтай хамтран ажилласан.  Түүнээс хойш “Фэйсбүүк од”  “Мухар гудамж” кинонуудыг өөрөө бие даан  найруулсан.

-Найруулагч хүний хамгийн чухал ажил нь кинонд тоглох жүжигчдээ сонгох байдаг байх. Та кинондоо тоглуулах жүжигчдээ хэрхэн сонгодог вэ?

-Бусад найруулагчидтай адилхан л кино зохиолоо биччихээд, дүр болгонд ямар жүжигчин тогловол тохиромжтойг төсөөлөн хайдаг. Мэргэжлийн жүжигчдийг урин, зохиолоо уншуулж видео проб хийнэ. Тэндээс шигшигдсээр,  тохирох жүжигчин нь үлддэг. Миний гол зарчим  зохиолын дүрд тохирсон гадна төрхийг хайдаг. Жүжигчин хүний хамгийн чухал зүйл нь нүдний харц. Нүдний харц үнэн бол тухайн жүжигчний жүжиглэлт үзэгчдэд үнэн хүрдэг.  Нүдний харц нь дотоод сэтгэлээсээ  гүн, илэрхийлэмжтэй хүнийг сонгодог. Миний кинонуудын эмэгтэй жүжигчдийн хувьд ихэвчлэн шинэ, анхны уран бүтээл дээрээ ажиллаж  байгаа залуучууд байдаг.

-Шинэ кинонуудын трейлэр цацагдсан байгааг ажиглахад ихэнх хүмүүс олны танил жүжигчид тоглосон кинонуудыг их сонирхдог. Ер нь үзэгчид сайн уран бүтээлийг шинжихдээ тухайн кинонд тоглосон жүжигчдээр нь дүгнэх үү, эсвэл сайн найруулга, зохиомж, хийцийн хардаг уу?

-Ихэнх үзэгчид тухайн кинонд хэн тоглосон бэ гэдгийг заавал хардаг юм билээ. Өөрийнх нь шүтэн биширдэг жүжигчин тоглосон бол дурлаж  үздэг. Би ч энэ зарчмыг барьж ажилладаг. Аль болох олны танил сайн жүжигчнийг сонгохыг хичээдэг. Сүүлийн үед ажиглахад бүх л реклам, телевизийн шоунд ордог жүжигчдийн нэгэн хэвийн дүр төрх жүжиглэлтүүд их байх болсон. Тиймээс шинэ залуу жүжигчдийг кинондоо тоглуулбал их сонирхолтой байх болов уу гэдэг аргыг барьж ажиллаж байна. “Social man” киноны гол дүрд тоглосон охиныг хүмүүс хараад танихгүй, хөөрхөн охин байна гээд л өнгөрөх байх. Гол дүрийн охин маань надаас 22 насаар дүү, балетийн бүжигчин мэргэжилтэй.  Хүмүүс дараа нь энэ охин хэр жүжиглэдэг вэ гээд сонирхоод үзэхэд, кино нь өөрөө  маш сайн зохиол, тавилттай  байх ёстой. Энэ зарчмыг л  барьж ажилладаг.  Манай кинонуудыг үзвэл залуу жүжигчид 50 хувийг, олны танил жүжигчид 50 хувийг нь эзэлдэг. Энэ нийлэмж маш сайн зохицдог гэж боддог.

-Таныг зарим үзэгчид өөрийнхөө бичсэн кино зохиолыг өөрөө найруулаад, гол дүрд нь  тоглодог гэж шүүмжилдэг юм билээ. Та энэ шүүмжийг сонсож байв уу. Шүүмжлэлийг хэрхэн хүлээж авдаг вэ?

-Энэ бүгдийг нэгэн зэрэг амжуулахын тулд маш их ачаалалтай ажилладаг  байх даа?

-Тэгэлгүй яах вэ.  Ачаалал дэндүү их ирдэг. Зохиолоо бичиж, мөнгөө босгохоос эхэлнэ дээ. Киноны зураг авалт эхлхэд  өөрөө найруулна, тоглоно гээд л киногоо бүтээхийн тулд суух ч завгүй байдаг. Тэгэхдээ өнөөдрийн цаг үе, нийгэм сонин маш ойлгомжгүй болчхоод байна. Үүнийг хүмүүс ойлгох хэрэгтэй. Жишээлбэл, намайг “LVA” энтертайнмэнтаас бүтсэн киноноос өөр уран бүтээлд тоглож байсныг чи сайн мэдэхгүй байх. Би өөр найруулагчтай хамтран ажиллаж байсан тохиолдол тун цөөхөн. Учир нь киноны хамгийн чухал зүйл нь зохиол байдаг. Нуулгүй хэлэхэд, кинонд тоглоё гэж бодсон ч  надад таалагдаж, чин сэтгэлээсээ  энэ дүрийг амьлуулчих юмсан гэж бодогдох зохиолтой кинонууд ховор байдаг. Мөн өнөөдрийн нийгэмд багаар маш их ажилладаг болсон байна. Энд уран бүтээлчдийг хэлж байгаа юм шүү. Сүүлийн үед  шинэ продакшнууд  их байгуулагдаж байна. Эдгээр продакшнууд тухайн багт байгаа жүжигчиддээ зориулсан зохиол бичээж, тоглуулдаг болсон. Кино уран бүтээлчид гэлтгүй хошин урлагийн продакшнууд бүгд л адилхан. 10 жүжигчинд тааруулж бичсэн зохиолд тэр продакшныхан л ээлжлээд л тоглочихдог.

Амьд  уран бүтээл гаргахын тулд  бид өөрсдөө хичээх хэрэгтэй

Тэгэхээр энэ цаг үед уран бүтээлч хүн амьд байя гэвэл өөрөө л бүх зүйлийн хийх шаардлагатай тулгараад байна. Хэн надад зориулж  зохиол бичээд, хэзээ  ямар гоё дүрд тоглуулах бол гэж хүлээж суувал миний урлагийн  замнал дуусах байх. Зарим нэг ирсэн зохиолууд нь таалагддаггүй юм.  Сэтгэлд нийцсэн сайхан зохиол, дүр хэзээ ирэхийг хүлээвэл би нэгэн хэвийн байдалтай явсаар урлагийн  карьергүй, ямар ч уран бүтээлгүй хоцорно  гэсэн үг. Тиймээс  амьд  уран бүтээл гаргахын тулд  бид өөрсдөө хичээх хэрэгтэй. Уран бүтээл гаргах бол миний ажил. Би зах дээр гараад наймаа хийж чадахгүй шүү дээ. Тиймээс л би өөрөө зохиолоо бичиж, киногоо найруулж,  жүжиглэж бас ажлын хэсгийг удирдан зохион байгуулж байна. Ганцаараа бүх хариуцлагыг үүрэх нь заримдаа алдаа дутагдалтай байдаг байх. Өөр өнцгөөс харж чадаагүйгээс болж зарим зүйлсийг орхигдуулдаг байж магадгүй. Тэгэхдээ аль болох кино багийнхантайгаа хамтран ажиллаж, шүүмжүүдийг зөвөөр хүлээн авч алдаа, дутагдлаа цаг алдалгүй засдаг.  Зарим хүмүүс үүнийг мэдэхгүй учраас буруугаар ойлгодог байж болох юм.

-Та  2010 оноос хойш зургаан кино бүтээсэн байна. Эдгээр кинонуудын зохиолын бүгдийг нь өөрөө бичсэн үү?

-Үгүй ээ. Бүгдийн өөрөө бичээгүй шүү. Би “Амьдрал төсөл”, “Фэйсбүүк од”, “1990”, “Social man” кинонуудын зохиолыг бичсэн.

-Тэгвэл кино зохиол бичих санаа сэдлийг хаанаас хэрхэн олж авдаг вэ. Таны амьдралын хэв маяг чинь нөлөөлдөг үү. Эсвэл таны төсөөлөн бодож төлөвлөдөг үү?

-Янз бүр байдаг. Эхлээд кино хийхээр төлөвлөдөг. Дараа нь сэдвээ бодож олно. Жишээлбэл, “1990” УСК бол 1990 оноос хойших монголчуудын амьдралыг харуулсан. Тэр үед нийгэм өөрчлөгдөж, хүмүүсийн амьдрал хэцүү байдалд шилжсэн. Хүмүүс картаар талх, талоноор мах авдаг байлаа.  Хоёр ширхэг талхыг 7 хоног хүргэдэг байсан. Би өөрөө тэр үеийг биеэрээ туулсан. Мөн барууны соёл нэвтэрч, тэр үеийн залуучууд барууны соёлтой танилцаж эхэлсэн үе. Энэ үеийн талаар кино хийхээр болсон нь би өөрөө  туулсан учраас өөрт болон бусдад тохиолдсон бодит зүйлст тулгуурлан зохиолоо бичсэн. Сэдэв хамгийн чухал. Харин “Social man” киноны хувьд Монголд одоо хамгийн чухал хэрэглээ нь сошиал болоод удаж байна. Хүн бүр ажил амьдралаа энэ хүрээнд  зохицуулж байгаа.  Сошиалд олон дагагчтай хүн хамгийн эрэлт хэрэгцээтэй байна.   Компаниуд тэднийг ашиглан  зар сурталчилгаагаа хийлгэдэг болсон. Ийм цаг үед амьдарч байгаа хүний хувьд энэ байдлыг харуулсан кино хийх санаа олоод, зохиолоо бичиж эхэлсэн. Хүмүүсийн амьдралд ойрхон кинонууд бүтээхийг боддог. Өдийг хүртэл амьдралаас их юм үзлээ. Кино зохиол бичих нь амьдрал үзсэн хүний хийдэг ажил гэж ярьдаг. Би үүнтэй санал нийлдэг.

-Тэгвэл “Social man” уран сайхны киногоор дамжуулж нийгэмд ямар санааг хүргэхийг зорьсон бэ?

-Энэ киноны жанр нь инээдмийн романтик төрлийнх. Хөнгөхөн, гэгээлэг кино байгаа. Хүмүүсийг хөгжөөнө. Харин цаад санааг нь  ухаж ойлгох, гүн бодолд автах шаардлагагүй. Гол санаа нь хүмүүст цахим орчны зөв хэрэглээг уриалсан. Сошиалыг хувийн ертөнц гэдэг ч зохистой хэрэглээ зайлшгүй байх хэрэгтэй. Олон дагагчтай хүмүүс бусдад зөв үлгэр дуурайлал өгдөг байгаасай гэсэн утгатай кино юм.

Үзэгчид уран бүтээлч сэтгэлгээгээр бүтсэн киног олж үзэх хэрэгтэй

-Таны хувьд уран сайхан гэж юуг хэлэх вэ?

-Уран сайхан гэдэг бол маш өргөн ойлголт. Уран сайхны аргаар үзүүлнэ гэж ярьдаг даа. Бид ямар нэгэн зүйлийг бодитой байгаасаа гэж ярьдаг. Энэ нь ядруухан хүний дүр байлаа гэж бодоход, түүнийг уран бүтээлдээ бодитоор тусгана гээд бусдын жигшил, дургүйцлийг хүргэхээр дүрсэлж болохгүй. Уран бүтээл учраас бид засах ёстой. Энэ ажлыг зураачид, гэрэл, өнгө будаг, гэрэл бий болгодог. Бүх дүрийг уран сайхны аргаар урладаг. Нүүр будалт, хувцаслалт, өнгө будаг гээд л. Энэ л уран бүтээлч хүмүүсийн гол ажиллагаа шүү дээ.

-Сүүлийн үеийн монгол кинонуудад таны хэлээд байгаа уран сайхан гэдэг зүйл дутагдаад байх шиг санагддаг. Та сая зарим зүйлсийг үнэн бодитоор нь дүрслэх хэцүү гэж хэллээ. Тэгвэл энд найруулагч хүний чадвар харагдах байх. Та найруулагч жүжигчин хүний хувьд монгол киноны түвшин хаана явж байна гэж хардаг вэ. Сүүлийн үед хүн бүхэн кино хийдэг болсон гэх шүүмжлэлүүд их байх болсон?

-Хэн нэгэн кино урлагийг ийм байх ёстой гэж хэлж, дүгнэх нь өрөөсгөл ойлголт юм. Хүн бүр өөрсдийн өнцгөөс, өөрсдийн тавилтаар кино хийж байгаа. Гэхдээ дэлгэцийн уран бүтээл хийж  байгаа зарим хүмүүсийн сэтгэл, ажиллагаа дутсан мэт санагддаг.  Түүнээс биш энэ хүмүүс кино хийж байгаа нь буруу зүйл биш. Би уран бүтээлч хүний хувьд  бусдынхаа зовлонг маш сайн ойлгодог учраас тэднийг шүүмжилмээргүй байна. Зарим уран бүтээлчид туршлага, мэдрэмж дутуугаас болж үзэгчдийн яриад байдаг муу кино бүтдэг байх. Бас сэтгэлийн хөөрлөөр хийсэн кинонуудад  хүний сэтгэлийг хөдөлгөх, татах  чанар байдаггүй байх.  Зарим нь хурдан хугацаанд их мөнгө олох зорилготой кино хийдэг. Иймэрхүү уран бүтээлүүд ойр ойрхон их гарч байгаа нь  үзэгчдээс маш их шүүмжлэл хүлээж, орчин үеийн монгол кинонууд онцгүй гэж яригдахад хүрдэг байх. Шударгаар хэлэхэд, киног хэрхэн бүтээхийг ойлгоод, шинэ уран бүтээлүүд  гаргасан ч хүмүүс  үзэхгүй байна. Бүх зүйлд уран бүтээлч сэтгэлгээгээр ханддаг хүмүүсийн кинонуудыг олоод үзвэл сайн уран бүтээлүүд маш их гарч байгаа. Миний хийсэн бүх кино амжилттай байгаагүй бусдын л адил шатах үедээ шатаж,  яг л хөгжих зарчмаараа урагшилж байна. Хүн хийж бүтээх тусам урагшилж, туршлага суудаг шүү дээ.

-Та зургаан уран бүтээл гаргажээ. Хамгийн анхны уран бүтээлээ гаргах үед хүлээн авч байсан үзэгчдийн хандлага, шинэ уран бүтээлийг хэрхэн хүлээн авдаг байсан бэ. Харин одоо хэрхэн өөрчлөгдөж байх шиг байна?

-Үзэгчдийг ёстой таашгүй юм билээ. Үнэхээр таашгүй. Би уран бүтээлээ байнга сайжруулахыг хичээдэг. Хүмүүсийг юу үзэж сонирхож байна. Ямар зүйлд дурлаж байгааг сонирхвол тэд  хамгийн сайн киног үзээгүй л  байдаг. Би үзээд ямар гоё юм бэ гэж дуу алдаж байхад бусад хүмүүс тэр киног үзээгүй байх жишээтэй. Миний олон найзуудад энэ явдал тохиолдож байсан. Маш сайн уран бүтээл гаргасан боловч хүмүүс үздэггүй. Харин  жинхэнэ уран бүтээл биш энгийн найруулга,  зохиомжтой кинонууд  үзэлтээрээ рекорд эвдчихсэн байдаг. Үүний шалтгааныг тааварлахад маш хэцүү. Уран бүтээлч хүн судалгаа байнга  хийдэг.  Үүнд ард түмний боловсрол, чадварыг л шүүмжилмээр байна.

Үзэгчдийн ихэнх нь хөнгөн, маазарсан, утгагүй, уран бүтээл гэж хэлэхэд хэцүү зүйлүүдийг маш их үздэг. Манайхан хөгжихгүй байна. Дандаа л хошин шогийн үзүүлбэрүүдээр тархийг нь  их угааж байна. Соёлжих, боловсрох хөгжил маш удаан яваад байх шиг.  Монголчууд ном уншихаа больсон. Ихэнх цагаа  сошиал орчинд өнгөрүүлж байна. Тэр тусмаа хүмүүсийн хэрэгтэй, хэрэггүй доромжлол, хэн нэгнийг гутаасан төлбөртэй бичлэгийг үзэж,  сэтгэл ханадаг болсон.  Иргэд өөрсдөө хөгжих бодолгүй байна. Төр засаг  нь ч хөгжүүлэхийг бодохгүй юм даа. Чанартай сайн уран бүтээлүүд маш их гарч байхад тэндээс сонголтоо хийгээд  үзчихдэг  байх хэрэгтэй.  Би урлагын хүмүүсийг нийгмийн түрүүнд алхах ёстой гэж боддог. Хийж байгаа бүх үйлдлээрээ нийгмийг соён гэгээрүүлэх ёстой. Миний  эцэг, эх багш нар  ингэж сургасан. Би бусадтай адилхан хялбар аргаар хурдан мөнгө олохийн тулд бусад шиг сонин санаанууд бодож олж чадахгүй. Зарим хүмүүс  “Манай киног 10 найзтайгаа үзвэл КFC-д хоол идэх хөнгөлөлтийн бичиг өгнө” гэж хүртэл сурталчилдаг юм билээ.

“Мэргэжилтний зөвлөгөө” булангийн энэ удаагийн дугаарт “Үнэртэй усанд дурлагчдын” группээр дамжуулан үнэртний соёлыг түгээж буй олон улсын хуульч Н.Орчлонг урьж оролцууллаа. Бид үнэртнийг өөрт тохируулан сонгох, зөв хэрэглэх талаар дэлгэрэнгүй ярилцлаа. Та дараах зөвлөгөөнөөс Eau fraiche-гээс Attar хүртэлх бүхий л ангиллын устай танилцах болно. 

Та үнэртэй усны соёлыг өөрийн группээр дамжуулан түгээнэ гэдэг. Ер нь үнэртний соёл гэж юу юм бэ. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байдаг вэ?

Үнэртний соёл орчин үеийн хүн бүрд байх ёстой соёлуудын нэг юм. Хүн орчиндоо тохируулж хувцасладаг шиг үнэртнээ зөв сонгож байнга хэрэглэх хэрэгтэй. Гэхдээ үнэртний соёлд суралцана гэдэг нь заавал өндөр үнэтэй брэндийн сүрчиг олноор худалдаж авна гэсэн үг биш. Зүгээр л үнэртний тухай мэдлэгтэй, үнэртнийг урлагийн хувьд нь ойлгож бусдын мэдрэмжийг хүндэтгэж өөртөө зөв тохируулж хэрэглэдэг хүнийг хэлнэ.

Өөрт тохирсон үнэртэй усыг хэрхэн сонгох вэ?

Үнэндээ ѳѳрт тохирох сайн үнэртэн сонгоно гэдэг тийм ч амархан зүйл биш. Хүний мэдрэмжүүдээс хамгийн субъектив буюу ѳвѳрмѳц, биеэ даасан нь үнэрлэх мэдрэмж байдаг. Иймд танд таалагдах үнэр бусдынхаас ѳѳр байхад гайхах зүйлгүй. Заримдаа найз нѳхөд, таньдаг хүмүүсийн хэрэглэдэг эсвэл маш ѳндѳр үнэтэй, алдартай, борлуулалт сайтай сүрчиг таалагдаад байдаггүй шүү дээ. Та зѳвхѳн ѳѳртѳѳ л таалагдсан сүрчгээ түрхэж байж тэр анхилуун үнэрээс таашаал авч бас таны үнэр бусдад таалагдана гэдэгт бүрэн итгэлтэй байж болно. Хэрвээ та ямар нэг сүрчгийг анх үнэртсэнийхээ дараа ѳѳрийн эрхгүй дахин дахин үнэрлээд, хамраа салгаж чадахгүй бол ѳѳрийнхѳѳ үнэртнийг олсон гэсэн үг шүү.

Сүрчигний чанарыг хэрхэн тодорхойлох вэ?

Сүрчигний чанарыг тодорхойлох зургаан шалгуур бий. Эхний гурав нь хүн бүрийн мэдэх ёстой нийтлэг шалгуур байдаг. Тиймээс энэ тухай тайлбарлая.

Үнэрээ барих чадвар (Longevity) Ерөнхийдөө үнэр барилт нь тухайн сүрчгэнд орсон үнэт тосны нягтрал, түүхий эдийн чанараас шалтгаалаад янз бүрийн хугацаатай үргэлжилнэ. Хамгийн нягтрал багатай “Eau de cologne” ба “Eau de toilette” ангиллын үнэртнүүд дунджаар 3-6 цаг, “Eau de parfum” нь дунджаар 6 – 10 цаг,  хамгийн ѳндѳр нягтралтай “Pure parfum“, “Attar“, “Perfume extract” ангиллын үнэртнүүд 10 ба түүнээс дээш цаг үнэрээ барьдаг. Гэвч энэхүү ангилал нь бодит амьдрал дээр тэр болгон хэрэгждэггүй. Учир нь сүрчиг бүтээдэг компани болгон ѳѳр ѳѳрийн арга технологиор үнэртнийхээ нягтралыг тогтоодог учир зах зээл дээр байгаа сүрчиг болгоны үнэр барих чадвар нь харилцан адилгүй байдаг. Жишээ нь зарим брэндийн “Eau de Toilette” нь ѳѳр брэндийн “Eau de Parfum“-aас илүү удаан үнэрээ барьдаг. Тиймээс үнэр барилтыг бодитоор түрхэж байж л мэднэ. Зарим сүрчиг нэг цаг хүрэхгүй хугацаанд ууршиж алга болдог бол, зарим нь хэдэн ѳдѳр ѳнгѳрсѳн ч үнэрээ алддаггүй. Гэхдээ маш удаан үнэрээ барьдаг сүрчиг болгон сайн гэсэн үг биш. Сүрчиг нь үнэрээ хэсэг хугацаанд бариад эрч нь алгуурхан сулрах ёстой. Гэтэл зарим химийн гаралтай бодис ихээр орсон, чанар муутай үнэртнүүд үнэрээ маш удаан,  эрчээ алдахгүйгээр барьдаг.  Энэ нь үнэрлэх мэдрэмжийг цочоож буй бүхий л үнэртний эрч аажмаар сулрах ёстой гэсэн байгалийн хуулийг зѳрчиж байгаа юм. Тийм хүчтэй үнэр тун удалгүй толгой ѳвтгѳх, дотор муухай оргиход хүргэдэг. Мөн хүн өглөө, ѳдѳр, орой гээд янз бүрийн цагт, ѳѳр ѳѳр газар байж олон хүмүүстэй харьцах хэрэгтэй болдог тул олон тѳрлийн зорилгоор хувцсаа солих, тэгээд мѳн үнэртнээ ѳѳрчлѳх шаардлага гардаг. Тиймээс сайн чанарын сүрчиг дунджаар зургаан цаг үнэрээ барьдаг байхад хангалттай.

Үнэрээ түгээх чадвар(Projection) Энэ нь таны түрхсэн цэгээс тухайн сүрчигний молекулууд агаарт ууршиж үнэрээ ямар зайд түгээж байгааг харуулдаг шалгуур юм. Зарим сайхан үнэртэй ч, чанар сайнгүй үнэртнийг эхлэн түрхсэн тэр цэгээс л үнэрийг мэдэрдэг. Энэ нь үнэр түгээлт муутай үнэртэй ус гэсэн үг.  Сайн чанарын сүрчигнүүд хэдэн метрийн цаанаас үнэртдэг ба таны биеийг тойруулаад анхилуун бүрхүүл үүсгэдэг. Гэхдээ та тухайн үед байгаа орчин нѳхцлѳѳс шалтгаалаад сүрчигнийхээ үнэр түгээх чадварыг тохируулж мэддэг байх нь чухал. Жишээ нь олон хүнтэй, агаар солилцоо муу, кино театр, оффис зэрэг газруудад үнэр түгээлт ѳндѳртэй сүрчиг хэрэглэх нь бусдыг үл хүндэтгэсэн хэрэг. Ерѳнхийдѳѳ таны үнэртэн хамгийн ойрхон нь гар сунгах зайнаас, дунджаар цѳѳн алхмын цаанаас үнэртэж байж л танд бүрэн таашаал ѳгѳхѳѳс гадна бусдыг ѳѳртѳѳ татах ид шидээ үзүүлнэ.

Үнэрээ үлдээх чадвар (Sillage) Энэ нь үнэртэй усны молекулууд ууршихдаа үнэрээ хэрхэн цацраан үлдээж байгааг харуулах шалгуур юм. Үнэр үлдээлт сайтай сүрчиг нь таны явсан мѳрѳѳр анхилуун үнэрэн зам татуулдаг. Жишээ нь сайхан үнэртэн хэрэглэсэн хүн орж ирээд гараад явсны дараа ч хэсэгтээ таны ѳрѳѳ тэр чигтээ сайхан үнэрээр дүүрсэн байдаг. Ийм үнэр үлдээлт сайтай анхилуун үнэртэн ханхлуулсан хүний араас эргэж харахгүй байхын аргагүй, болдогсон бол дагаад явчихмаар болдог шүү дээ.

Үнэртэй усыг сонгохдоо өөрийн нас, хүйс, ажил мэргэжлийн онцлогийг юун түрүүнд харгалзаж үзэх ёстой юу. Эсвэл тухайн үйл явдал, цаг үед тааруулан хэрэглэх ёстой юу?

Үнэртнийг маш олон зүйлд тааруулж болно. Жишээ нь 2015 онд Францын “Guerlain” үнэртний ордноос гаргасан “Le Bouquet de la Mariée” бол зөвхөн хуримын өдөр сүйт бүсгүйн түрхэх сүрчиг юм. Энэ сүрчгийг өөр газар,  өөр үед түрхэнэ гэж лав санаанд буухгүй байна.  Тиймээс сүрчгийг тодорхой цаг, арга хэмжээнд тааруулах мэдлэг мэдрэмжтэй болохын тулд үнэртний соёлд суралцах зайлшгүй хэрэгтэй.

Та үнэртэй усны ангиллуудыг энгийнээр тайлбарлаж өгөөч?

Энэ бол сүрчигний бортого дээрх шошго ба бусад тэмдэглэгээнүүдийн ойлголт юм. Эдгээр тэмдэглэгээнүүд ихэнхдээ францаар эсвэл англиар бичигддэг.

Eau fraiche/Body splash  - Үнэртэй усанд байж болох хамгийн бага нягтрал. Дунджаар 1 хувь үнэт тос/essential oils/ агуулдаг. Ийм тэмдэглэгээтэй сүрчгийг ихэнхдээ ѳѳрийгѳѳ сэргээх маягаар арьсан дээрээ харамгүй цацахаар зориулж хийдэг. Жишээ нь шүршүүрээс гарсаны дараа биен дээрээ цацах гэх мэт. Тиймээс ихэнхдээ үнэ нь хямдхан бѳгѳѳд том савлагаатай байдаг. Үнэт тосны орц хамгийн бага учир үнэрээ барих, түгээх, үлдээх чадвар хамгийн сул.

Eau de Cologne/Cologne - Дунджаар 2-4 хувь үнэт тос орсон. Ихэвчлэн эрэгтэйлэг үнэртэй усанд хэрэглэгддэг тэмдэглэгээ. /Cologne бол Германы баруун хэсэгт орших хот. Энэ хотод эрт дээр үеэс сүрчиг үйлдвэрлэж байсан түүхтэй учир яваандаа Колон хотын ус буюу “Eau de Cologne” гэдэг нэршлийг хэрэглэх болсон./

Eau de Toilette - Үнэртэй усны хамгийн нийтлэг нягтрал. Дунджаар 5-15 хувь үнэт тос орсон.

Eau de Parfum - Үнэртэй усны хоёрдахь хамгийн нийтлэг нягтрал. Дунджаар 15-20 хувь үнэт тос орсон.

Intense/Extrême/Concentreé - Урьд ѳмнѳ худалдаанд гарж байсан сүрчигний дараагийн цуврал буюу үнэрийг нь ѳтгѳрүүлсэн, улам илүү нягтруулсан гэсэн үг. Жишээ нь “Dior Homme” – ийг анх “Eau de Toilette” гэсэн нягтралтайгаар гаргаад дараагийнх нь “Dior Homme Intense” буюу “Eau de Parfum” нягтралтайгаар ѳтгѳрүүлэн гаргасан байдаг.

Voile de parfum- Үнэртэй усны ѳндѳр нягтралыг бага зэрэг хѳнгѳрүүлсэн \light\ хувилбар. Яг хатуу тогтоосон тодорхой нягтралын хувь байхгүй ч, онолын хувьд “Eau de Parfum” нягтралаас илүү ѳтгѳн гэхдээ “Parfum/Perfume/Pure Perfume” ангиллын нягтралаас сул, хѳнгѳн үнэртэй.

Parfum/Perfume/Pure Perfume- Үнэртэй усны ѳндѳр нягтрал. Дунджаар 20-30 хувь хүртэл үнэт тос орсон.

Extrait de Parfum/Perfume Extract- Үнэртэй усны хүрч болох хамгийн ѳндѳр нягтрал. Дунджаар 40 хувь  хүртэл үнэт тос орсон. Экстракт хийнэ гэдэг тухайн сүрчигний найрлагад орсон бодисуудыг хамгийн ѳтгѳн болтол нь нягтруулж, цэвэрлүүлж, ширгээж гаргаж авсан гэсэн үг.

Attar - Ѳндѳр нягтралтай Aраб ба Ѳмнѳд Азийн ертѳнцѳѳс гаралтай сүрчиг. Ихэнхдээ алкохольгүй, цэвэр үнэт тос хэлбэрээр бүтээдэг. Тодорхой тогтоосон хувь байдаггүй.

Үнэртэй усыг зөөлөн, чихэрлэг, нялуун, хурц гэж хүмүүс олон янзаар ангилан нэрлэдэг. Эдгээрийг яг ямар голлох найрлагууд бий болгоод байна вэ?

Үүнийг хэлэх боломжгүй зүйл. Учир нь үнэртний ертөнц өөрийн гэсэн үгийн сантай. Эдгээр зөөлөн хурц гэсэн үгнүүд бол маш ерөнхий утгатай болохоор үнэртнийг тодорхойлоход бүдүүлэг ойлголтууд юм. Сүрчигний үнэрийг тодорхойлох хамгийн оновчтой зүйл бол тухайн сүрчигний бүтэц буюу пирамид ба ноотнууд юм.

Үнэртэй усыг хэрхэн зөв түрхэх вэ. Хүмүүс яагаад үнэртнийг заримдаа арьсан дээр заримдаа хувцсан дээр түрхдэг вэ?

Сүрчгийг заавал арьс эсвэл хувцсан дээр тусгайлан түрхэхээр зориулан гаргасан албан ёсны ангилал байдаггүй. Гэхдээ маш цѳѳн тохиолдолд зарим сүрчгийг ѳѳр зориулалтаар түрхэхээр бүтээж болно. Жишээ нь Chanel-ийн “COCO MADEMOISELLE – PARFUM POUR LES CHEVEUX” гэсэн сүрчиг нь зѳвхѳн үсэнд цацахаар бүтээгдсэн байна. Тиймээс үнэртэй усны бортого дээр тусгайлан тэмдэглээгүй бол ерѳнхийдѳѳ тухайн сүрчгийг нийтлэг маягаар хэрэглэнэ. Гэхдээ үнэртнийг арьс эсвэл хувцсан дээр түрхэхийн хамгийн гол шалгуур бол тухайн сүрчигний нягтрал байдаг. Иймээс үнэртний нягтралуудыг бүлгээр авч үзэх хэрэгтэй.

Eau fraîche/Body splash/Eau de Cologne/Cologne/Eau de Toilette - Энэ бүлэгт үнэртэй усны байж болох хамгийн бага нягтралаас хамгийн нийтлэг нягтрал (дунджаар 1 – 10% үнэт тос орсон)-тай сүрчигнүүд орно. Ихэвчлэн эдгээр үнэртнүүд нь тунгалаг ѳнгѳтэй бѳгѳѳд хурдан ууршина. Тиймээс энэ ангиллын сүрчгийг арьс болон хувцсан дээр аль алинд нь түрхэж болно. Гэхдээ энэ бүлэгт хамрагддаг ч тод ѳтгѳн ѳнгѳтэй сүрчиг бол хувцсанд толбо үлдээх өндөр эрсдэлтэй.

Eau de Parfum/Extrême/Concentreé/Intense - Энэ бүлэгт үнэртэй усны хоёр дахь хамгийн нийтлэг нягтрал (дунджаар 10-15% үнэт тос орсон) -тай сүрчигнүүд орно. Энэ ангиллын үнэртнийг ерѳнхийдѳѳ арьс, хувцсан дээр аль алинд нь түрхэж болох ч арьсан дээр түрхвэл илүү зохимжтой. Учир нь энэ бүлгийн үнэртнүүд (а) тунгалгаас гадна тод ѳтгѳн ѳнгѳтэй байдаг тул дээрхтэй ижил эрсдэлтэй(б). Мѳн энэ бүлгийн сүрчгийг хүний арьсны дулаанд ууршиж үнэрээ түгээхээр бүтээсэн байдаг тул арьсан дээр түрхвэл үнэрээ илүү тод ялгаруулах боломж нь нээгдэнэ.

Parfum/Perfume/Pure Perfume/Extrait de Parfum/Perfume Extract/Attar/Solid Perfume - Энэ бүлэгт үнэртэй усны ѳндѳр нягтралаас, үнэртэй усны хүрч болох хамгийн ѳндѳр нягтрал ба цэвэр үнэт тос хэлбэрээр бүтээгдсэн (дунджаар 25-25% хүртэл ба түүнээс дээш хувийн үнэт тос орсон) сүрчигнүүд орох тул ихэвчлэн арьсан дээр түрхэнэ. (Ялангуяа “Solid perfume” нь хатуу тос хэлбэрээр бүтээгддэг.)

Үнэртнийг арьсны аль хэсэгт түрхвэл зохимжтой вэ?

Дээр дурдсан бүлгүүдээс эхний нэг, хоёрт дурдсан ангиллын сүрчгийг арьсан дээр түрхэх бол ерѳнхийдѳѳ хүзүү, гар, шуу, цээж, хэвлий гээд хаанаа ч түрхэж болно. Зарим хүмүүс сүрчигээ агаарт цацаад доор нь зогсох, нэвтэлж алхах мэтээр түрхдэг юм билээ. Үүнд буруу зүйл байхгүй ч миний хувьд бол гарз мэт санагддаг. Харин гуравдугаар бүлэгт хамрагдах сүрчгийг мэдрэмтгий нимгэн арьстай, судас илүү ойр байдаг буюу хүний биеийн дулаан хамгийн их мэдрэгддэг хэсгүүд болох хүзүү, чихний ар талын хонхорхой, бугалганы судас, тохойны эсрэг тал эсвэл зун юбка ѳмссөн үедээ бол ѳвдѳгний ард гэх мэт газруудад түрхэж болно. Мѳн зарим бүсгүйчүүд хөхнийхөө дунд түрхдэг.

Арьсан дээр сүрчиг түрхсэний дараа хуруугаараа зѳѳлхѳн тарааж болно. Гэхдээ ямар ч тохиолдолд хурдан үрэх хэрэггүй. Учир нь үрэлтийн улмаас таны арьс бас сүрчиг халж тухайн үнэртэнд агуулагдсан үнэт тоснууд цагаасаа ѳмнѳ уурших эрсдэлтэй.

Хуурамч үнэртэй усыг хэрхэн ялгах вэ. Ер нь үнэртэй ус худалдан авахдаа юунд анхаарах вэ?

Та хуурамч бүтээгдэхүүн авснаар нэгдүгээрт мѳнгѳѳ үр ашиггүй зүйлд үрнэ. Хоёрдугаарт тэрхүү хуурамч бүтээгдэхүүнд ямар ч чанарын баталгаагүй химийн бодисууд орсон байх тул арьс түлэх, харшил ѳгдөг. Мөн хүн түрхсэн үнэртнээрээ амьсгалж байдаг тул та хорт химийн бодисоор амьсгалах аюултай. (Европ болон Хойд Америкад албан ёсны үнэртэй ус хийдэг компаниуд бүгд бүтээгдэхүүнээ маш ѳндѳр эрүүл ахуйн стандартаар шалгуулж худалдаанд гаргадаг.) Тиймээс хэзээ ч битгий хуурамч үнэртэй ус худалдаж ав!

Хуурамч үнэртнийг танихын тулд  та сүрчиг худалдан авахаасаа ѳмнѳ дараах зүйлсийг анхаараарай.

Нэгдүгээрт, баталгаатай дэлгүүрээс худалдан авах. Ер нь үнэртэй ус бол тансаг хэрэглээ. Тиймээс ихэвчлэн нэр хүндтэй тансаг хэрэглээний бүтээгдэхүүн борлуулдаг томоохон компанийн дэлгүүрүүдэд зарж буй бүтээгдэхүүн найдвартай байдаг. Таны үйлчлүүлж байгаа дэлгүүр тухайн үнэртэй усыг зарах албан ёсны эрхтэй байх ёстой. Үүнийг лавла. Нийтлэг хэрэглээний үнэртний хувьд маш олон сая тоогоор үйлдвэрлэж бусад барааны адилаар дэлгүүрүүд бѳѳний сүлжээнээс авч цааш нь жижиглэн худалдаалдаг тул тэр болгон тухайн үнэртнийг ямар оронд яг хаана худалдаж байгааг нягтлах боломж багатай байдаг.

Хоёрдугаарт, онлайн дэлгүүрээс үнэртэн худалдан авах бол зѳвхѳн баталгаатай үйчилгээ үзүүлдэг томоохон компаниудын вэб хуудаснаас авах хэрэгтэй. Тухайн дэлгүүрүүдэд ѳгсѳн хэрэглэгчдийн “rating” буюу хараат бус хѳндлѳнгийн үнэлгээг заавал шалга. Мѳн бараа буцаах журам (return policy)-тай нь сайн танилц. Бас youtube дээр хуурамч үнэртнийг ялгах тухай видео олон бий, сүрчигнийхээ нэрээр хайгаад үзээрэй..

Гуравдугаарт, Хайрцаг, шил сав ба усны ѳнгѳ, код, гуурс. Сүрчигний хайрцаг ба сав шил нь маш цэвэрхэн, мэргэжлийн хэмжээнд хийгдсэн байх ёстой. Үнэртэн хийдэг фирмүүд нь мэргэжлийн дизайнерийн компаниудаар хайрцаг, сав шил, баглаа боодлыг нь бүтээлгэдэг тул ямар нэгэн болхи хийц, мэдээжийн нэр үг үсэглэлийн алдаа байх ёсгүй. Хайрцгийн гадуурх сэлфань бүрхүүл нь ямар нэгэн ѳѳ сэвгүй, хайрцаг ба шил савны хэлбэр, лого, бичилт тэмдэглэлийн хэвлэлт, ѳнгѳ будаг, цавуу наалт нь болхи, чанар муутай биш байх ёстой. Бас шүрших, цацах даралттай механизм нь ямар нэгэн саадгүй ажиллах ёстой. Үнэртэн нь тунгалаг жигд ѳнгѳтэй, ямар нэгэн тунадасгүй, хэт шингэн эсвэл хэт ѳтгѳн биш.

Сүрчигний оригинал, хуурамч эсэхийг кодыг нь хараад мэдэж болно эсвэл оригинал үнэртний гуурс нь тэгшхэн байдаг зэрэг буруу ойлголт байдаг. Үнэртний бортого дээр ч бай, гаднах хайрцаг дээр ч бай, тухайн код (barcode) бол зүгээр л тоо. Ямар ч үйлдвэрлэл явагдаж байгаа газар бүтээгдэхүүнээ тоолж бүртгэж авах нь мэдээжийн асуудал. Хуурамч бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчид тухайн үнэртэн, бортого, хайрцаг савыг дуурайлган хийж чадаж байгаа бол хэдхэн тоог хуурамчаар хийж чадахгүй гэж үү. Мѳн үнэртний гуурстай холбогдох буруу ойлголт бий. Зах зээл дээр байгаа олон мянган үнэртнүүдийн дунд шулуун гуурстай нь ч бий, далий нь ч бий. Үнэхээр гуурсны шулуун эсэхээр таньж болдог байсан бол тэр хуурамч бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч нар тийм жижиг зүйл дээр алдана гэж үү. Код ба гуурс зэрэг нь ерѳнхийд нь харах олон зүйлийн нэг хэсэг болохоос дангаараа ямар ч баталгаатай шинж тэмдэг биш.

Дөрөвдүгээрт, хуурамч бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч этгээдүүд мѳнгѳ олохын тулд тухайн үед хамгийн их зар сурталчилгаа нь идэвхтэй явж байгаа эсвэл амжилттай зарагдаж байгаа бүтээгдэхүүнийг дуурайлгаж хийдэг. Тиймээс зах зээлд ѳндѳр эрэлттэй байгаа бүтээгдэхүүнийг танд үнэмшихээргүй үнээр санал болгож байгаа нь ѳѳрѳѳ сэжигтэй зүйл. Дэлхийн хаана ч нийтлэг хэрэглээний үнэртэй усны үнэ нь тогтвортой байдаг. Ерѳнхийдѳѳ  брэндийн үнэртнүүд нэг мл нь  нэг ам.доллар байдаг. Хэмжээ нь томрох тусам үнэ нь 20-25 хувиар хямдарна. Жишээ нь 50 мл-ийн ус ойролцоогоор 50 доллар ба 100 мл нь 75-80 доллар байдаг. Зарим тансаг хэрэглээний брэндүүд огт хямдардаггүй. Тиймээс үнэмшмээргүй хямдхан бол хуурамч байх магадлал ѳндѳр. Ялангуяа хувь хүнээс хямдхан авах нь  эрсдэл өндөртэй. Гэхдээ энд албан ёсны томоохон дэлгүүрүүдийн улирлын эсвэл баярын хямдралыг тооцохгүй. Жишээ нь Европ болон хойд Америкт баярын хямдралаар үнэртэн 50 – 70 хувь хүртэл хямдардаг.

Үнэртэй усны хадгалах хугацааны тухай тайлбарлана уу. Тэмдэглэгээг хэрхэн таньж унших вэ?

Үнэртэй усанд хүнсний бүтээгдэхүүн шиг нарийн хадгалах хугацаа гэж байхгүй. Учир нь сүрчигний орцод маш олон тѳрлийн химийн болон байгалийн гаралтай материал ордог. Удаан хадгалснаас болж хоол хүнс шиг мууддаггүй. Ер нь үнэртнийг ойролцоогоор нэг жил хагасаас гурван жил орчим хадгалах хугацаатай гэсэн ерѳнхий ойлголт бий. Ихэнх сүрчигний бортого дээр нээлттэй таг шиг тэмдэглэгээний хажууд сарын тоо бичсэн байдаг. Энэ нь тухайн сүрчигний тагийг нээснээс хойш тэдэн сар хадгалж болохыг илэрхийлдэг.

Гэхдээ мэдээж энэ хугацаа бол тухайн сүрчгийг зориулалтын буюу харанхуй, хуурай, сэрүүн газар хадгална гэж тооцоолсон хугацаа шүү дээ. Миний хувийн бодол бол ерѳнхийдѳѳ тухайн сүрчигний бортого дээр ийм тэмдэглэгээ байгаа бол тэрхүү хугацаанд нь хэрэглэсэн нь дээр, хэрэв тийм тэмдэглэгээ байхгүй бол ойролцоогоор 3 жил гээд тооцож болно.

Харин чанар муутай хямдхан ба буруу хадгалсан сүрчигнүүд үнэрээ хурдан алддаг. Бас үйлдвэрлэлээс шууд гарсан үнэртэн худалдан авч цуглуулахаас гадна маш олон жилийн ѳмнѳ, жишээ нь 20, 30 жилийн ѳмнѳ худалдаанд гарсан хуучны сүрчиг цуглуулж хэрэглэдэг дурлагчид бий. Ийм сүрчгийг англиар “vintage” гэж нэрлэнэ. Сайн чанарын ийм сүрчиг ѳдийг хүртэл маш сайхан үнэрээ огт алдаагүй байдаг. Энэ юуг хэлж байна гэхээр яг үнэндээ сүрчгийг хэр удаан хадгалах нь нэгдүгээрт тухайн үнэртний чанар, хоёрдугаарт та сүрчигнийхээ цуглуулгыг яаж, ямар нѳхцѳлд хадгалахаас л бүрэн хамаарна гэсэн үг.

Хэрэв та сүрчгээ гэрэл шууд туссан, халуун эсвэл уур савссан чийгтэй газар хадгалбал хэдэн жил байтугай хэдхэн хоногийн дотор тухайн үнэртэй усанд агуулагдсан үнэт тоснууд шарагдаж дуусна. Тиймээс цонхны тавцан дээр эсвэл ванны ѳрѳѳнд толины ѳмнѳ сүрчигнүүдээ хадгалах нь буруу юм.

Иймд та ѳѳрийнхѳѳ үнэртнүүдийг урт хугацаагаар хадгалахын тулд харанхуй, хуурай, сэрүүн газар байрлуулах хэрэгтэй. Хайрцагтай нь хамт хадгалбал сайн.

Энэ зун ямар уснууд тренд болж байгаа вэ?

Миний хувьд трэнд дагадаггүй тиймдээ ч бусдыг трэнд бүү дага гэж зөвлөнө. Үнэртний сонголт бол зөвхөн тухайн хүний хүсэл сонирхол, зан төрх, амьдралын элдэв дурсамж, бас үнэртний мэдлэг, торгон мэдрэмж мөн хувийн санхүүгээс нь шалтгаалах зүйл учир хүн өөрөө шийдвэрээ гаргах ёстой. Тиймээс ч би “энэ оны топ эмэгтэй үнэртнүүд” гэдэг ч юм уу өнгөцхөн, хэт хувийн үзэмжийн юм ярих дургүй. Магадгүй тэгж ярьж байгаа хүнд өөрт нь л таалагдсан арав байхаас бүх хүнд таарсан сонголтыг өмнөөс нь хийх гэдэг утгагүй явдал юм.

Харин би хүмүүст хэрхэн үнэртний соёлд суралцах вэ, өөрийнхөө үнэртний ертөнцийг нээж ойлгох вэ, хэрхэн дуртай үнэртний төрөл, ноотоо олох вэ, үнэрний чиг хандлагаа хэрхэн тодорхойлж илэрхийлж сурах вэ гэх мэт илүү гүн гүнзгий ойлголтуудыг өгөхийг хичээдэг.

Эрэгтэй, эмэгтэй хүнд зориулсан үнэртэй усны ялгаа нь юу вэ. Найрлагад нь ямар өөрчлөлт байдаг вэ?

Үнэндээ эрэгтэй ба эмэгтэй сүрчигний хооронд ямар ч ялгаа байхгүй. Харин хүйсээр ялган зар сурталчилгааг хийж, эрэгтэй эмэгтэй тасагт хуваан зардаг учраас л бид үнэртэй усыг хүйсээр хоёр хуваагаад сурсан байх. Сайхан үнэр бол сайхан л үнэр, үнэрт хүйс байхгүй.

Эмэгтэйчүүд ямар үнэрэнд эсвэл ямар үнэртэй усанд дуртай вэ гэж хүмүүс их асуудаг. Тэгвэл энэ асуултыг хариулахаас ѳмнѳ би асууя “Эмэгтэйчүүд ямар амтанд эсвэл ямар хоолонд дуртай вэ, энэ хорвоо дээр байгаа хэдэн мянган янзын амтыг хүйсээр ялгах боломжтой юу, эрэгтэй эсвэл эмэгтэй амт, хүйстэй хоол бий юу, эрэгтэй эмэгтэй хѳгжим дуу байдаг уу, эрэгтэй эмэгтэй уран зураг бий юу, ер нь урлагийн бүтээл хүйстэй байх боломжтой юу тэгвэл үнэртнийг хүйсээр ялгах нь үүнтэй л адил зүйл юм. Энэ талаар үнэртэй усны нэрт мастер Рожа Дов “Бүх л тѳрлийн үнэртэн хийдэг материал түүхий эд, жишээ нь цэцэг навч, жимс, мод, давирхай, байгалийн болон химийн гаралтай үнэт тоснууд, тэдгээрийг найруулдаг спирт зэрэгт ямар ч хүйс байхгүй”  гэж хэлсэн юм.

Эрт дээр үеэс үнэртэй усыг ямар ч хүйсний тодорхойлолтгүйгээр эрэгтэй ч эмэгтэй ч хүмүүс зэрэг хэрэглэхээр “unisex” хэлбэрээр бүтээж ирсэн. Харин сүүлийн хэдэн арван жилд л үнэртэй усны бортого, саван дээр “pour homme/for men” гэх мэт бичилтүүд гарч ирсэн байна. Энэ үзэгдлийг үнэртэй усны олон улсын хэмжээнд хүлээн зѳвшѳѳрѳгдсѳн шүүмжлэгч Чандлер Бур их сонирхолтойгоор тайлбарласан байдаг. Зарим үнэртэй усыг “pour homme” буюу “эрэгтэйчүүдэд зориулав” гэж албан ёсоор хаяглах болсон учир нь 1970-аад оноос дэлхийн зарим оронд үнэртэн түрхдэг эрчүүд ижил хүйстэн гэж харагдах вий гэсэн бодит айдас бий болсон ба энэ нь тухайн үеийн нийгмийн сэтгэл зүйг давж гарахын тулд сүрчиг хийдэг компаниудын хэрэглэсэн зар сурталчилгааны арга байсан гэжээ. (Эрэгтэй үнэртэн дээр заавал “pour homme” гэж тэмдэглэдэг мѳртлѳѳ эмэгтэй сүрчгэн дээр заавал эмэгтэйчүүдэд зориулав гэж бичдэггүй, зѳвхѳн тухайн үнэртний нэрийг бичдэг.)

Үнэндээ үнэртэй ус бүтээдэг мастерууд ч гэсэн үнэртэн бүтээхдээ анхнаасаа нэг сүрчгийг эрэгтэй эмэгтэй гэж тэр болгон ялгадаггүй. Жишээ нь эрэгтэй эмэгтэй хос үнэртэн гаргалаа гэхэд тэд ихэвчлэн нэг сүрчиг хийснийхээ дараа түүнийгээ дахин хуулбарууд дээр нь цѳѳхѳн хэдэн үнэрний ноот нэмэх эсвэл агуулгаас нь зарим үнэртний ноотыг хасаад л эр эсвэл эм хувилбарыг гаргаж ирдэг гэнэ. Нийтлэг хэрэглээний үнэртэй усны зах зээлд үнэртнийг ялгаж ѳгдѳг хамгийн хүчтэй хэрэгсэл нь үнэр гэхээсээ илүү  бүтээгдэхүүний бортого, сав баглаа боодол, зар сурталчилгаа юм.

Үнэртэй усны ертѳнцѳд домог болсон хамгийн сайн үнэртнүүд ихэвчлэн бүх л хэрэглэгч нарт таалагддаг эр эмгүй хайрлагдсан сүрчигнүүд байдаг. Тиймээс ч ихэнх “ниш” (niche) ба тансаг хэрэглээний ѳндѳр үнэтэй үнэртнүүдэд огт хүйс заадаггүй. Жишээ сүүлийн үед хамгийн их моодонд ороод байгаа “Tom Ford Prive Blend” цуглуулгын 90 хувь нь unisex юм.

Тиймээс ч зарим эмэгтэй гэж сурталчилгаа нь хийгдсэн үнэртнүүд эрэгтэй хүний арьсан дээр маш сайхан үнэртдэг. Жишээ нь “Chanel” -ийн “Sycomore” гэдэг сүрчиг нь албан ёсоор бол эмэгтэй үнэртэн гэх боловч миний хамгийн дуртай дээд зэргийн чанартай үнэртнүүдийн нэг. Мөн нь “Dior Homme” гээд эрэгтэй гэж сурталчлагдсан үнэртэнд хатагтай нар их дуртай. Энэ үнэртнээс эмэгтэй хүний уруулын будаг мэт анхилуун үнэр үнэртдэг гэдэг.

Дүгнэж хэлэхэд таны түрхэж буй үнэртэн таныг эр эм гэж мэдэхгүй харин яаж сайхан үнэртэхээ л мэднэ шүү дээ. Мэдээж зарим сүрчиг таны бодлоор эрэгтэй эсвэл эмэгтэй хүнд зохихоор илүү “эрэгтэйлэг/эмэгтэйлэг” үнэртэж байж болох юм. Гэхдээ та ѳѳрѳѳ яг ямар үнэртнээс таашаал авах нь таны л хувиараа шийдэх асуудал.

Таны санал болгох  үнэртэй ус?

Би яг энэ усыг сонгож ав гэж хэлэхгүй. Харин үнэртэнд дурлагчид нөхцөл байдлаас хамаараад нийтлэг ямар сүрчигнүүд байвал зохих талаар зѳвлѳгѳѳг ѳгье. Миний бодлоор дурлагсдад дараах  сүрчиг байвал тохиромжтой. Үүнд:

Ѳдѳр тутмын (Office/school) Энэ нь та ѳдѳр тутам ажил сургууль дээрээ түрхдэг таны үнэрний гарын үсэг болсон сүрчиг юм. Ихэнхдээ бусад хүмүүстэй агаарын солилцоо муу орчинд хамт байх тул энэ үнэртэн нь хурц биш боловч таны ажил хичээлийн ѳдрийг дааж гарах сайн чанарын танд амжилт бүтээлтэй сурж ажиллах сэдэл тѳрүүлсэн эд байна.

Ажил хэргийн уулзалт ярилцлагын (Business meetings or interviews) Энэ нь чухал зүйл ярилцах үед хүний анхаарал сарниулахгүй боловч ярилцаж буй хүнд таныг итгэл даадаг бѳгѳѳд гоо сайхны нарийн мэдрэмжтэйг харуулсан сонгодог сүрчиг байна.

Амралтын ѳдрийн (Weekends/Vacation) Таныг үнэрээрээ амраадаг бѳгѳѳд та түрхэхэд ажил сургуулиа марттал ѳѳр ертѳнцѳд аваачдаг ѳвѳрмѳц урам сэтгэмжтэй сүрчиг.

Шоудах (Clubbing) Энэ нь та найзуудтайгаа гадуур хөгжилдөх, бүжиглэх үеийн сүрчиг юм. Иймд энэ нь олон хүнтэй газарт хүмүүсийн хѳлс, тамхи ба согтууруулах ундааны үнэрийг дарахаас гадна таныг олон хүн дундаас онцгойруулан үнэртүүлэх чадвартай байх ёстой.

Болзооны (Dating) Анх уулзаж буй бѳгѳѳд сонирхол татсан хүндээ онцгой сэтгэгдэл тѳрүүлэн дурыг нь булаах ховстой сүрчиг. Tаны эмэгтэйлэг, энхрийхэн эсвэл эрэгтэйлэг талыг тань тодотгосон тансаг зэрэглэлийн сүрчиг байна.

Романтик мѳчүүдийн (Romantic evenings) Хайр дурлалдаа шатаж яваа хосуудын сүрчиг. Гүнзгий мѳртлѳѳ дулаахан ба хайрласан халамжилсан мэдрэмжүүдийг тѳрүүлсэн үнэртэн.

Халуухан шѳнийн (Sexy) Нэг тийм үнэр. За за дэлгэрэнгүй ярих гэхээр жаахан хүүхдүүдийн чих алт болчих гээд байх.

Ганцаардлын ба сэтгэл уналтаас аврах (Loneliness/Emergencies) Таныг гэр бүлээсээ, хайртай хүнээсээ хол байх үед ганцаардлаа давж туулахад туслах дотны хүн/хүмүүсийг, тэдний хайр халамжийг санагдуулсан үнэртэн. Сэтгэл уналтаас аврах сүрчиг нь ерѳнхийдѳѳ адилхан боловч таныг ямар ч үед сэтгэлийг чинь сэргээх шидтэй эд байна.

Спортын (Sporty) Биеийн тамираар хичээллээд гарч ирсэний дараа хѳлс шүршүүрний ѳрѳѳний үнэрийг дарахаас гадна танд сэргэг эрч хүч ѳгдѳг үнэртэн байна.

Гэр бүлийн цугларалтын (Family gathering) Таны тѳрѳлхийн зан чанарыг илэрхийлсэн бас таныг сайн охин хүү, ах эгч, ээж аав болохыг тань баталсан зѳѳлѳн бѳгѳѳд цэвэрхэн үнэртэй энгийн сүрчиг байна.

Найзуудын дунд (Among Friends) Та ажил сургууль гэр бүлийнхээ хүрээнд түрхэж чаддаггүй “найзууд маань намайг байгаагаар минь л хүлээж авна” гэсэн утгыг илэрхийлсэн ямар ч хамаагүй үнэртэн.

Олон нийтийн арга хэмжээ (Public events) Олон хүнтэй гар барьж олны ѳмнѳ гарах тул аль болохоор тѳвийг барьсан үнэртэй мѳртлѳѳ таны ѳѳртѳѳ итгэх итгэлийг ѳндѳрсгѳдѳг сайн чанарын сүрчиг.

Хурим, тѳрсѳн ѳдѳр болон бусад онцгой ѳдрийн (Weddings/Birthdays/Other specials occasions) Зѳвхѳн та бусдын анхаарлын тѳвд байх тул таны гоо үзэсгэлэн, хамгийн сайн зан чанарыг илэрхийлсэн таны хамгийн тансаг сүрчиг. Энд цэвэр “Parfum” эсвэл “Attar” мэт ѳндѳр нягтралтай бѳгѳѳд тансаг зэрэглэлийн үнэтэй сүрчиг байна.

Бясалгалын (Meditation) Таныг гүн гүнзгий юм бодогдуулдаг үнэртэн. Цэвэрхэн боловч ухаарал хайрласан сүрчиг.

Үнэртэнд дурлагсдын дунд (Perfumeheads gathering) Энэ нийтлэг хэрэглээний бус эрээд эрээд олддоггүй ховор эрдэнэ мэт бѳгѳѳд ѳндѳр үнэтэй байх ба бусад дурлагсдад гайхуулах боломж олгодог онцгой эд байх ёстой.

Ярилцсанд баярлалаа.

“MNTM” 2017 шоу тэмцээний  шилдэг оролцогч,  “Pose Photo Model” агентлагийн менежэр, “Андра” академийн гэрээт загвар өмсөгч Б.Жагзмаатай ярилцлаа. 

-Загвар өмсөгчийн тань анхны гараагаар яриагаа эхлэе. Анх яаж загварын салбарт орж байв?
- Загвар өмсөөд зургаан жил болж байна. Хамгийн анхны маань тэмцээн дунд сургуулийн загварын тэмцээн байсан. Тэнд “Андра” академийн моделиуд ирж тайзан дээр алхахад тэр байгууллагад оръё гэж шийдсэн. 15 настай тэр үеэс загварын гараагаа эхэлсэн. Ер нь багаасаа мисс, модель болохыг хүсдэг байлаа.

-Ямар тэмцээнүүдэд орж амжилт гаргасан бэ?
- Ерөнхийдөө улсын болон олон улсын олон тэмцээнүүдэд орж байсан. Хамгийн анхны тэмцээн маань “MNTM” 2017 байсан. Түүний дараа “Miss World Mongolia” 2017 шилдэг 9-д үлдсэн. Мөн “Үнсгэлжин” 2018, “Хүслэн” гэх мэт улсын чанартай тэмцээнүүдэд тэргүүн байрнуудыг эзэлж байлаа.
Гэхдээ жижиг тэмцээнүүдийш нээх их яриад байдаггүй. “Miss Mongolia”2017-д мөн шилдэг оролцогч, хамгийн сүүлд Солонгосоос албан ёсоор зохион байгуулагддаг “Shinhanryu Super Model Contest” 2020 Азийн моделийн тэмцээнд Монголд 2-дугаар байранд, Азид “Олны хүндэтгэлийг хүлээсэн модель” шагнал хүртэж ирсэн байгаа.

-Орчин үед олон өсвөр насны охидууд модель болох хүсэлтэй болсон байна. Тэдэнд хандаж юу гэж зөвлөх вэ?
-Одоо модель, мисс болох хүсэлтэй маш олон охид, залуучууд байдаг болсон байна. Миний бодлоор гараагаа зөв эхлэх хэрэгтэй. Гараа сайн бол бариа сайн. Зөв агентлагт сайн багштай хамт эхлэх нь маш чухал. Олон нийтийн дунд янз бүрийн буруу хэвшмэл ойлголт байдаг л даа. Тийм буруу ойлголт өгсөн агентлагууд ч байдаг. Анхны гараагаа зөв эхэлвэл цаашдаа чадварлаг, цэвэрхэн, мундаг модель болж чадна гэж боддог.

- Тэгвэл ямар ямар агентлагуудыг санал болгох вэ?
- Зургаа дах жилдээ харъяалагдаж буй “Андра” академийг санал болгоно. Мөн “Pose Photo Model”-ыг санал болгож байна. Бусдад нь орж үзээгүй болохоор мэдэхгүй байна.

-Моделиуд дотроо маш олон төрөл болж хуваагддаг. Чиний хувьд фото моделиос гадна өөр төрөлд хамаарагддаг уу?
- Хамаарагддаг. Би өргөн мөртэй болохоор runway модельд орж болдог. Үүнээс гадна бикини модель, өмнө нь фитнес моделийн төрөлд байсан.

- “Runway” модель байхын тулд  ямар шаардлагуудыг хангасан байх ёстой вэ? Биеийн харьцаа, өндөр, царай гэх мэт.
- Өндөр 170см-ээс дээш, жингийн хувьд 55 кг-аас хэтэрдэггүй, харин биеийн харьцааны хувьд жижиг хөхтэй байх ёстой.  Царай төрхний хувьд өвөрмөц байх тусам илүү давуу талтай.

-Ямар чиглэлээр суралцдаг вэ? Ер нь ирээдүйн зорилгоо юу гэж тодорхойлсон бэ?
- МУИС-ийн Сэтгэл судлалын ангид суралцдаг. Одоо гуравдугаар курс. Моделийн чиглэлээр насан туршдаа ажиллахгүй гэж боддог. Ирээдүйд сэтгэл судлалын хүрээлэнтэй болохыг хүсдэг. Мөн багаасаа олон зүйлийг хийж, сурах хүсэлтэй байсны  нэг нь хувцас загвар гаргах, тэрийгээ оёох. Тэр үүднээсээ дизайнер болохыг бас хүсдэг. Эсвэл хувь хүний дотоод сэтгэл зүйд тааруулж хувцас загвар гаргах гэх мэт олон зүйлсийг төлөвлөсөн байгаа. Хамгийн ойрын зорилго бол сургуулиа амжилттай төгсөх, цаашдаа олон гоё, сонирхолтой зүйлүүд хийнэ.

-Та фото модель чиглэлээр ажиллдаг. Аль нэг брэндийн нүүр царай болсон уу
- Хамтарч ажилладаг олон байгууллага байгаа. Одоогоор “BOJSS cosmetic”-ийн нүүр царайгаар гурван жил, “Алтжин бикини” шоуны нүүр царайгаар нэг жил ажиллаж байна. Өмнө нь мөн олон байгууллагуудтай хамтарч ажиллаж байсан.

- Монгол брендүүдийн нүүр царайгаар ажиллахад, тогтоосон цалин гэж байдаг уу. Нэг зураг авалтанд ороод цалин хэдийг авдаг вэ?
- Миний хамтарч байсан байгууллагуудын хувьд зураг авалт бүртээ цалин өгдөг. Модель болгон өөрийн гэсэн карьертэй, туршлагатай байдаг болохоор цалингийн хэмжээ өөр өөр байдаг. Миний хувьд зургаан жил загвар өмссөн, 500.000-1.000.000 төгрөгийн хооронд цалин авдаг.

 -Олон загвар зохион бүтээгчидтэй хамтран ажилласан байх. Хамгийн их нийцтэй нь хэн бэ?
- “Алтжин бикини”-ийн загвар зохион бүтээгчидтэй хамтарч ажиллахад их таатай байдаг. Мөн дизайнер Намуун найзтайгаа их нийцтэй, санаа нийлж хамтардаг.

-MNTM -ийн анхны дугаарт оролцсон шүү дээ. Тэр үед хамгийн сургамжтай зүйл юу байсан бэ?
- Тэр үед би 16 настай байсан болохоор маш их шантардаг байсан. “Чадахгүй юм байна” гээд уйлж байсан олон тохиодол бий. Гэхдээ яг хасагдах мөчдөө өөрийгөө бүрэн дайчлаагүй гэдгээ мэдсэн.Шантарч байсан үеүддээ харамсаад илүү их хичээх ёстой юм байна гэдгийг ойлгосон.

Утас, зурагт байхгүй олон охидуудтай нэг сарын хугацаанд юм яриад л, хоолоо идээд л зургандаа ороод л байж байдаг байлаа. Маш хэцүү байсан ч тэр үеэс миний моделийн карьер эхэлсэн болохоор нөгөө талаар баярлаж явдаг.

-”Miss mongolia” 2018-ийн шилдэг 19, “Miss World Mongolia” 2017 оны шилдэг 9  гоо бүсгүйн нэгээр шалгарсан.Энэ үед хамгийн хэцүү зүйл юу байсан бэ ?
- “Miss World Mongolia” тэмцээний хувьд ачаалал бага байсан тул надад тийм ч хүнд санагдаагүй. Хамгийн гол нь ягаан үстэй байсан болохоор хүмүүст их шүүмжлүүлсэн. Харин “Miss Mongolia”-ийн хувьд ачаалал маш их, ядаргаанд ороод арьс барзайгаад, өөртөө итгэх итгэлээ маш их алдаж байлаа.

-Хувийн амьдрал, хобби сонирхдог зүйл рүү чинь орцгооё. Хосуудын харилцаанд хамгийн чухал зүйл нь юу гэж боддог вэ ? Ер нь найз залуутай юу?
- Найз залуутай. Хосуудын харилцаанд бие биендээ итгэх итгэл, хүндлэл хоёр юу юунаас илүү чухал. Хайртай хэрнээ бие биенээ хүндлэхээ больчихсон хүмүүс байнга хэрэлдээд л, муудалцаад байдаг юм шиг санагддаг. Тийм болохоор хоорондоо ярилцах цаг гаргаж байх хэрэгтэй.

-Чөлөөт цагаа хэрхэн өнгөрүүлдэг вэ?
- Багаасаа л спортоор хичээллэдэг байсан. Гар бөмбөгийн дэд мастер цолтой. Хувцас загвар гаргаад өөрөө оёх дуртай. Ер нь шинэ жилийн даашинзаа худалдаж авч үзээгүй. Дандаа өөрөө оёчихдог.

- Сэтгэл судлалаар сурдагийн хувьд асуухад модель охидууд хэр их  сэтгэл санааны хямралд ордог вэ. Сэтгэл зүйн эрүүл мэнд маш чухал юм шиг санагддаг. Хүмүүсийн шүүмжлэл, дарамт шахалтаас үүссэн хямрал, гутралыг хэрхэн даван туулах хэрэгтэй вэ?
- Би олон сэтгэл зүйн дайралтанд өртөж байлаа. Сэтгэлээр унах үе маш их байдаг ч тэр болгонд өөрөө өөртэйгөө ярилцаж, дуртай зүйлээ хийх хэрэгтэй. Ийм үеүдэд өөрийгөө гоёж, гангалж тайвшруулдаг охидууд ч байдаг. Миний хувьд би нэг сайхан уйлаад, хүн намайг юу ч гэж хэлсэн ч би хэзээ ч тийм хүн болчихгүй болохоор шууд хаячихдаг. Чадах, чадахгүй эргэлзэх үеүддээ “Хэн нэгний хийж чаддаг зүйлийг би яагаад хийж чадахгүй гэж” гэсэн бодлоор өөрийгөө хурцалдаг.

Т.Номин

Жүжигчин хүн дүрээ бүтээх бүрдээ өөр ертөнцөд амьдарч болдог нь гайхалтай. Баян, ядуу, гэнэн цайлган, хорон муу санаатай гээд хүний бүхий л “өнгө”-нд хувирч чаддаг хүнийг жүжигчин хүн гэж миний хувьд боддог.

Энэхүү хүмүүний гайхалтай нэгэн мэргэжилд өөрийн гэсэн хувь нэмрээ оруулж, Монголын ард түмэнд танигдаад байгаа залуу жүжигчин Пунтик буюу Э.Пүрэвжаргалтай ярилцлаа. Тэрээр “Сүүлчийн шөнө”, “Ороолон”, “37-р точка”, “Бүтэн амьдрал” зэрэг нэлээд шуугиан тарьсан уран бүтээлүүдэд тоглож, өөрийгөө эсрэг дүрийг шаггүй сайн бүтээдэг гэдгээ харуулаад амжсан юм.

Таныг жүжигчин мэргэжлийг сонгоход юу нөлөөлсөн бэ?

-Би ер нь аливаа зүйлээс амархан уйддаг хүн. Өөрөөр хэлбэл миний сонгосон мэргэжлийн онцлог нь бүх төрлийн хүмүүст болон мэргэжилд хувирч ажилладаг болохоор дээр хэлсэнчлэн унаган зан араншинтай минь хамгийн сайн тохирч болох юм гэж бодсоноос энэхүү мэргэжлийг эзэмших хүсэл төрсөн.

Үлгэр дуурайл, урам зориг авдаг жүжигчин байдаг уу?

-Тэгэлгүй яах вэ, жүжигчин ч гэлтгүй хүн бүрд өөрийн гэсэн үлгэр дуурайл авч, түүн шиг болох юм сан гэж бодож явдаг хүн бий гэхэд эргэлзэхгүй байна. Миний хувьд МУГЖ Г.Урнаа эгч шигээ жүжигчин болохыг хичээдэг. Бүх зүйлд дайчин, зоримог, тууштай, түүний зан чанараас би эрч хүчийг олж авдаг. Сонгосон мэргэжилдээ авьяас, чадвар, амьдралынхаа бүхий л зүйлийг харамгүй зориулж ажилладаг хүн гэх үү дээ. Мөн залуу уран бүтээлчдийг дэмждэг гэдэг утгаар нь хүндэлдэг.

Таныг хилийн чанадад жүжигчнээр ажиллаж байсан гэж сонссон. Монголд жүжигчин байх гадаадад жүжигчнээр ажиллах хоорондын ялгаа юу вэ?

-Огт өөр. Монгол Улсад жүжигчид бид чинь бүхнийг өөрсдөө хийнэ шүү дээ. Орлон тоглогчтой дүр бүтээх нь ховор. Өөрсдийнхөө авьяас, чадвар, урлагийн төлөө гэсэн чин сэтгэлээрээ тухайн уран бүтээлийг бий болгох бүхий л зүйлд нь ханцуй шамлан оролцож байж сая нэг ард нь гардаг. Ингэхээс ч өөр аргагүй. Харин гадаадад бүх зүйлийг тус тусад нь багууд хариуцаад, даагаад авчихсан байдаг. Жүжигчдийнхээ төлөө илүү ажиллаж, тэднийг сайн уран бүтээл гаргахад нь саад болохооргүй байх талаас нь бүх зүйлийг бодолцсон байдаг нь сайхан. Гэхдээ манай улсын кино урлаг өдөр ирэх тусам хөгжиж, дэлхийн жишиг рүү ойртож байна.

Танд эсрэг болон эерэг дүр бүтээх хоёрын аль нь илүү ойр тусдаг вэ?

-Мэдээж эсрэг дүр. Хүн өөрийгөө бусдын нүдээр харж чаддаггүй шүү дээ. Харин бид амьдралд өдөр бүр бусдыг сонжиж, өөчилж байдаг нь үнэн. Өөрөөр хэлбэл, хүний гаргаж байгаа муу зан, муухай үйлдлийг хүн хамгийн түрүүнд соргогоор анзаардаг. Миний хувьд ч мөн тийм.

Эсрэг дүр бүтээх бүрдээ хэн нэгний гаргаж байсан муухай үйлдэл, зан чанар нь надад зурвас ороод ирэх шиг болдог. Тиймээс л эсрэг дүр надад илүү амар санагддаг.

Харин ч эсрэгээрээ би яг өөрийнхөө зан, чанараар дүр бүтээвэл төдийлөн хүнд хүрэх эсэхийг нь сайн хэлж мэдэхгүй. Тогловол хүнд хүрэх үгүйг сайн мэдэхгүй, үзэгчдэд хүрэх үгүйг хэлэхэд хэцүү.

Удаан судалгаатай дүр авч байсан уу?

-“Бүтэн амьдрал” олон ангит киноны Цэнгэлмаагийн дүрийг гэж хэлнэ. Өмнөх амьдралаасаа хүн яагаад сургамж авах хэрэгтэй байдаг вэ, гэр бүл салахад эмэгтэй хүний оролцоо хэрхэн нөлөөлдөг гэх зэрэг гэр бүлийн харилцаанд тулгардаг асуудлуудад хүмүүс хэрхэн ханддаг талаар нэлээд судалгаа хийж байж тухайн дүрийг бүтээсэн.

Дүрдээ хэт орох үе байдаг уу?

-Жүжигчин хүн хэт дүрдээ орж, сэтгэлийн хөөрөлдөө автаж, хяналтаа алдаж хэзээ ч болдоггүй. Энэ бол байж болохгүй алдаа юм.

Түүхэн болон цэргийн албатай холбогдолтой кинонд дүр бүтээх санал ирвэл та хэр нааштай хүлээж авах вэ?

-Надад ихэнхдээ эсрэг дүрийн санал ирдэг. Би нэгэнт өөрийгөө эсрэг дүрээр сориод, түүгээрээ тодорхой амжилт гаргасан учир одоо өөрийн ажиллаж үзээгүй дүр дээр тоглож үзэх сонирхолтой байна. Тэгээд ч дахиад нууц амрагийн дүрийн санал авахгүй гэж бодож байгаа. Саяхан “Хилгүй жим” хэмээх  хилийн цэргийн бодит түүхээс сэдэвлэсэн кинонд  цэргийн ангийн даргын эхнэрийн дүр дээр ажилласан. Их гоё кино болох байх гэж найдаж байна. Эх орныхоо тусгаар тогтнол, дархан хилийн аюулгүй байдал, хүн ардынхаа амгалан тайван байдал, аливаа осол, гэмтэл, байгалийн гамшиг бүрд хүмүүний болон бусдын эд хөрөнгийг авран хамгаалж байдаг тэдгээр мөрдэст албаны дайчдын дүрд тоглуулах санал ирвэл би бэлэн.

Таны хувьд эх оронч гэж ямар хүнийг хэлэх вэ?

-Эх оронч байна гэдэг нь хувь хүнээс шалтгаална гэж боддог. Өөрийгөө хөгжүүлээд сурч, боловсорч явах нь эх оронч байхын нэр гэж бодож байна. Түүнээс биш өөрөө юу ч сурч мэдээгүй, боловсроогүй байж эх орныхоо төлөө юм хийчихлээ гэж ярих нь буруу юм.

Миний хувьд хүмүүсийг сайн сайхан зүйл хийхэд нь уриалж, урлагаараа дамжуулан тэдэнд эрч хүч, бодрол, ухаарал хайрлах нь миний эх орныхоо төлөө оруулж байгаа өчүүхэн хувь нэмэр юм болов уу гэж боддог.

Цэргийн хүмүүсийн талаарх таны бодол …

-Би дүрэмт хувцсанд дуртай. Манай эгч цагдаагийн байгууллагад ажилладаг байсан. Надтай адилхан хэмжээтэй хувцас өмсдөг болохоор нь цагдаагийн дүрэмт хувцсыг нь гуйсаар байгаад авчихсан. Яах вэ, хэзээ нэгэн цагт дүр бүтээхэд минь хэрэг болно гэж бодсоных юм. Төрийн тусгай албанд ажиллаж байгаа хүмүүс үргэлж тушаал, үүрэг даалгавар авч ажлаа явуулдаг гэдгийг иргэд төдийлөн ойлгодоггүй юм шиг санагддаг. Тиймээс хүмүүс тэднийг янз бүрээр хэлж, муулж, доромжилдог. Үүнийгээ болиосой гэж бодож байна.

Таны хамгийн сүүлийн уран бүтээл …

-Олон ангит уран сайхны кинонд тоглох санал аваад дүрийн судалгаанд ороод удаагүй байна. Удахгүй зураг авалт эхэлнэ. Орчин үеийн залуусын хайр дурлал, тэдэнд тулгамдаж байгаа асуудал зэргийг тун сонирхолтойгоор харуулсан уран бүтээл юм.

Цаг гаргаж, ярилцсанд баярлалаа. Амжилт хүсье.

Ахлах ахлагч Г.Бат-Эрдэнэ

Эх сурвалж: “Соёмбо сонин

Эсрэг дүр бүтээх бүрдээ хэн нэгний гаргаж байсан муухай үйлдэл, зан чанар нь надад зурвас ороод ирэх шиг болдог. Тиймээс л эсрэг дүр надад илүү амар санагддаг.

Миний хувьд хүмүүсийг сайн сайхан зүйл хийхэд нь уриалж, урлагаараа дамжуулан тэдэнд эрч хүч, бодрол, ухаарал хайрлах нь миний эх орныхоо төлөө оруулж байгаа өчүүхэн хувь нэмэр юм болов уу гэж боддог.

• Анх надад дууны сайхныг мэдрүүлж, аялгууд хайртай болгосон хүн бол миний ээж
• Уртын дууны нотыг зохиосон хүн нь би юм шүү дээ. Миний зохиосон нот 24, дэлхийн дуу хөгжмийн нот долоо байдаг. Уртын дуунд долоон нот дэндүү багадана
• Өөрийн биш хөрөнгөд шунах ямар олигтой байв гэж дээ. Үр хүүхдийнхээ амьдралын өмнө бул хар чулуу овоолж буйтай л ижил хэрэг. Юм гэдэг хариутай. Би энэ мөнгийг сэтгэл бардам төлж байна. Тэр хүний авъя гэсэн цөвүүн сэтгэл миний үр хүүхэд дээр ирээд тусчихвал би яах билээ

“Жаахан шарга”, “Алгирмаа”, “Тэнгэр ээж минь өршөө” зэрэг дууг бидний сэтгэлд хоногшиж, чихэнд сонсогдтол урлаж дуулсан МУАЖ Ш.Чимэдцэеэ бол Монгол түмний хайртай уран бүтээлчийн нэг. Тэрбээр гурван октав бүхий хоолойгоороо дэлхийд гайхагдаж явсан ховорхон авьяастай уран бүтээлч юм. Түүний энэ чадалтай хоолойд зориулсан, чансаа шалгах уран бүтээлийг Ардын жүжигчин, Төрийн хошой шагналт, хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров гуай зохиож өгсөн нь одоо ч сонсогчдын сонорыг мялаасаар буй. Ард түмний хайртай уран бүтээлч, аугаа дуучин Ш.Чимэдцэеэ мандаж ч, гундаж ч явсан нэгэн. Гэхдээ зовлон, жаргалын алинд ч мөн чанар, хүн мөсөө алдахгүй гэсэн жанжин шугамыг түүнтэй хөөрөлдөх зуураа ойлгосон юм. Биднийг очиход тэрбээр үйл мэтгэж, олбог ширж суулаа.

-Сайн байна уу, та. Үйл уран уу. Таныг олбог ширж, худалдаалж байгаа гэж сонссон. Оёдол эсгүүрийг ээжээсээ сурсан уу?

-Намайг хүүхэд байхад айл бүхэн л оёдол, үйл хийдэг байлаа. Бидний үеийнхэн томчуудын оёж, ширэхийг харж байгаад л дуурайж мэтгэнэ. Тэгж хатгаад, ингэж оёно гэж хэн ч заахгүй шүү дээ. Гуравдугаар ангид байхад ээж минь хөллөгөө ширсэн юм. Хөллөгөө гэдэг чинь айхтар зузаан эд. Анх тэр хөллөгөөг ээжтэйгээ хамт ширж байсан гэхээр ширээсний хатууг эхэлж үзсэн байгаа биз. Гэхдээ насанд хүрээд нэг их үйл хийгээгүй. Хааяа өөрөө хэрэглэх ганц нэг олбог, дэвсгэрээ л ширдэг байлаа. Харин саяхнаас санхүүгийн хэрэгцээ тулгарч, өөрийгөө дайчлаад, үйл мэтгэж сууна даа.

-Хөл хорио тогтоосноос хойш дуу, хуурын ажил зогсож, урлагийнхны орлого хумигдаж байх шиг байна?

-Тийм шүү. Энэ аюултай өвчнөөс хойш урлагийн ажил нам зогссон. Тэгэхээр хэд, гурван цаас маань хумигдаад эхэлнэ шүү дээ. Би гурван ачтайгаа амьдардаг. Эднийхээ хоол, хүнсийг базаах хэрэгтэй. Цаанаас нэхэгддэг “сүрхий” мөнгө ч бий. Тэр нэхээсэнд тэтгэврийнхээ талыг өгдөг юм. Тэгээд л арга сүвэгчилж, ширдэг, олбог ширж сууна. Монголын ард түмэн надад хайртай юм даа, хөөрхий минь. Гадуур зарж байгаа ганган, чамин эдлэлээс минийх гавихгүй л дээ. Гэхдээ л таниар оёулж авмаар байна гэсэн хүн их ирдэг. Одоо захиалгаа ч дийлэхээ байсан.

-Жилийн өмнө таныг Д.Түвшинжаргал гуайгаас салах өргөдлөө өгтөл хөрөнгөө хуваах хэрэгтэй болсон талаар хэвлэлүүд хэсэг шуугисан шүү дээ. Цаанаас нэхдэг мөнгө гэснийг үүнтэй холбоотой гэж ойлголоо? 

-Тийм ээ. Шүүхийн шийдвэр нь гарчихсан болохоор энэ муу байраа алдчихгүй санаатай мөнгийг нь төлөх гээд мачийгаад байна. Уг нь энэ байраа би 82 сая төгрөгөөр л авсан юм. Гэтэл 360 гаруй сая төгрөгөөр үнэлүүлчихсэн юм билээ. Тэгээд л тэр мөнгөний талыг нь төлөх хэрэгтэй болчихсон. Одоо гэхдээ 100 хүрэхгүй сая төгрөг үлдсэн. Эрүүл байвал болох биз. Өөрийн биш хөрөнгөд шунах ямар олиг байв гэж дээ. Үр хүүхдийнхээ амьдралын өмнө бул хар чулуу овоолж буйтай л ижил хэрэг. Юм гэдэг хариутай. Би энэ мөнгийг сэтгэл бардам төлж байна. Тэр хүний авъя гэсэн цөвүүн сэтгэл миний үр хүүхэд дээр ирээд тусчихвал би яах билээ. Амьд байгаа дээрээ тэр мөнгийг нь өгчихсөн нь зөв гэж бодох болсон.

-10 гаруй жил ханилсан хань нь хүний сэтгэлд буумгүй муухай авирласанд хүмүүс их гайхаж, зэвүүцсэн шүү дээ. Та ч бишгүй л гомдож, цөхөрсөн байх? 

-Бид хоёр амьдарсан нэр л зүүсэн болохоос Түвшээ манайд ирэн, очин л байдаг байсан. Би тэр хүнд нэг их айхтар гомддоггүй юм. Түүнийг байсан байгаагүй би бүхнийг болгоно доо л гэж боддог. Ер би ухаан муутай хүнд гомддоггүй юм шиг байгаа юм. Би Түвшээд гомдоод, шаналж, цурхираад байгаагүй ч намайг хүнд байдалд орсуулсныг сонсох ард түмэнд тун бэрх байсан биз. Тухайн үед надад элдэв зурвас, дуудлага их ирдэг байлаа. Надад ирсэн зовлонг өөрөө л үүрэх хэрэгтэйг тэр үед би ойлгосон. Түмнийг зовоох хэрэг байхгүй юм билээ. Тиймээс энэ асуудлын талаар дахин хэвлэлд огт яриагүй.

-Дуучин Т.Баясгаланг Б.Түвшинжаргал гуайд байр өгсөн гэж нэг хэсэг яригдаад байсан. Сүүлд танд байр өгчээ л гээд байсан. Аль нь үнэн байсан бэ? 

-Түвшинжаргалыг манайд амьдарч байхад Т.Баясгасан цагаан сараар ирж золгодог л байлаа. Тоглолтоо хийхдээ надаас ганц, нэг дээл авч өмсдөг үе ч түүнд байсан. Ер нь бид гэм, хоргүй л харилцаатай байсан. Түвшээ бид хоёрыг гэрлэлтээ цуцлуулсны дараа, Т.Баясгаланг надад байр өгчээ гэж гадуур яригдаж л байсан. Тийм зүйл болоогүй ээ. Би тэр хүнээс авлагатай биш. Надад өгье гэсэн ч би авахгүй. Муухай шүү дээ. Эцэгтээ өгөх нь зөв байх. Надад хоолой байна, ухаан, чадал ч бий. Өөрийнхөө хүчээр, өөрийгөө аваад л явна. Олон түмэн минь ч их дэм болж байна. Олны хүч оломгүй далай гэдэг үгийг би биеэрээ мэдэрсэн хүн. Дээхнэ үед бэр минь өвдөөд, би бас осолд ороод нэг хэсэг их хэцүү байлаа. Бүр сүүлдээ телевизэд хандаад, түмэн олноос тусламж хүссэн. Хандивын тоглолт ч хийсэн. Тэгтэл хэдхэн хоногийн дараа би хөл дээрээ босоод ирсэн шүү дээ. Эмнэлгээр ч нэг их явсангүй, учиргүй хадуулж, үдүүлсэнгүй. Олон хүний сэтгэлийн далай, “босоод ирээсэй” гэсэн их хүч хүнийг хөл дээр нь босгоод л ирдэг юм билээ. Ард түмэн гэдэг чинь шидтэй шүү дээ. Нэг хүн ийм олон хүний хайран дунд амьдарна гэдэг бурхны бэлэг л байх. Надад бурхан бүх л зүйлийг өгсөн. Гэхдээ юу ч тэгш байдаггүй хорвоо болохоор ханийн заяаг л харамлаж дээ гэж боддог юм.

-Та Сүхбаатар аймгийн Уулбаян сумынх байх аа. Танай нутгийнхан хурд ихтэй шүү дээ. Хүүхэд байхдаа хурдан морь унадаг байв уу. Таны гийнгооны талаар гаргасан ном, CD байдаг юм билээ? 

-Орлой адууг бий болгосон хүн нь Орлойн баян Сувд шүү дээ. Би тэр хүний ач охин. Тэгэхээр багаасаа л морьтой ойр байж, хурдан морь унаж өссөн. Ер нь манай нутаг хурд ихтэй. Биднийг хүүхэд байхад морь уядаггүй айл гэж бараг байдаггүй байлаа. Би Мишиг гэж айлын гэлтэн, будан нэртэй хоёр азаргыг унадаг байсан юм. Тэднийх их хурдтай. Одоо хүү нь М.Баазар гэж алдартай уяач бий. Гэхдээ ганц Мишиг гуайнх ч биш тэр хавийн ихэнх айлын морийг хурдлуулна. Өөрийнхөө морийг ч унадаг байсан. Жижигхэн биетэй, сэргэлэн хүүхэд байсан юм гэнэ лээ. Нас өнжихгүй, наадам алгасахгүй л цогино доо. Тухайн үед одоогийнх шиг шагнал, мөнгө байх биш. Өвлийн үрээ унахаар зээрийн оноо заяа чанаж өгнө. Зуны үрээ унавал хоёр ёотон, хоёр чихэр, нэг төгрөг өгнө. Түүнийг аваад л бид чинь башийна шүү дээ. Би багадаа их сүрхий гийнгоолдог байсан юм. Манай нутагт гийнгоог марзай гэж ярина. Марзайд их учир бий. Түүний утга учир, билэг ерөөл үгүй болох вий гэж их санаа зовдог. Одоо унаач бүү хэл уяачид ч гийнгоог сайн мэдэхгүй болж. Би гийнгоог судлахад амьдралынхаа 10 орчим жилийг зориулсан хүн. Сүүлд CD ч гаргасан. Дэлхийн монголчууд их авдаг.

-Та цөөнгүй ном бичиж, олон CD гаргасан хүн шүү дээ. Одоо ч үйл урлаж, хойч үедээ ширэх, хатгахыг үлгэрлэж сууна. Завгүй байх таны имиж бололтой?

-Тийм шүү. Намайг гүйгүүл одонд төрсөн гэдэг юм. Тэгээд ч тэр юм уу, насаараа л борви, бохис хийсэнгүй. Гэхдээ өөрийнхөө дуртай ажлыг хийж байсан болохоор нэг их ядраагүй л дээ. Одоогоор 10 орчим ном бичиж, 20 гаруй CD гаргасан байна. Монгол Улс уртын дууны сургалтын сурах бичиггүй байсан юм билээ. Би энэ оны эхээр уртын дууны цогц мэдээлэл бүхий ном гаргасан. Олон жилийн судалгаа шингэсэн бүтээл юм. Төвөнхийн цохилго, шуранхай зэрэг дуулах эрдмийг заасан CD ч бий. Үүнээс гадна, уртын дууны нотыг зохиосон хүн нь би юм шүү дээ. Миний зохиосон нот 24, дэлхийн дуу хөгжмийн нот долоо байдаг. Уртын дуунд долоон нот дэндүү багадна. Миний зохиосон нотыг дүрс нот гэж нэрлэдэг юм.

-Таныг “Хоолой” гэх газар төрсөн гэж сонссон. Төрсөн газрын нэр төөрөг, заяанд нь нөлөөлсөн гэж боддог уу?

-Дуу, дуучин хоёр нутгаа дуурайж төрдөг гэсэн эртний үг бий. Би хөхөө сард “Хоолой” гэдэг газар төрсөн. Манай Н.Жанцанноров миний тоглолтыг хөтөлж байхдаа “Чимэдцэеэ сайхан хүүхэн тийм ээ” гэсэн чинь үзэгчид нир хийтэл инээж байна. Тэгсэн араас нь “Энэ Чимэдцэеэ “Хоолой” гэдэг газар төрж гэнээ. Тэгээд л ийм байна. Харин би Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын “Хондлой” гэдэг газар төрсөн юм. Тэгээд л пад шүү дээ” гэж авсан. Наргианч хүн шүү. Би нээрээ хоолойн дээрээ мэнгэтэй. Ер нь учиргүй зүйл гэж нэгээхэн ч үгүй. Чи бид хоёрын өөд, өөдөөсөө хараад сууж байгаа ч учир, ерөөл шүү дээ. Ер нь яаж амьдрах, юугаар хоолоо олж идэхийг хүнд цаанаас нь өгчихсөн байдаг юм шиг санагддаг. Түүнийгээ олж, хөгжүүлэх л чухал.

-Чадалтай сайхан хоолойтой ч түүнийгээ олж хөгжүүлээгүй хүн цөөнгүй байдаг. Урлагийн замд хөл тавьсан түүхээсээ хуваалцахгүй юу. Таныг аугаа дуучин Н.Норовбанзад гуайн шавь гэж сонссон?

-1974 онд манайх Хайлантай гэдэг газар хаваржиж байсан. Тэр газар, тэр хавар миний хоолой задарсан гэж боддог. Тухайн үед би суурийн ахлагч байсан юм. Одоогийнхоор дарга нь гэсэн үг. Нэгдэл намайг яагаад суурийн ахлагчаар сонгосон юм, бүү мэд. Манайх хоньтой бригадын айл учир 1000 хониор суурилна. Төллөхөөрөө 2000 хүрнэ. Жилбэ муутай төллөсөн хонь хургаа голчихдог. Өдөрт 30 гаруй дуу дуулж, хургыг эхэд нь авхуулна шүү дээ. Тэгэхээр хоолой задрахгүй байхын аргагүй. Ер нь уртын дууч хөдөө нутгаас төрдөг гэж би боддог. Хургыг эхэд нь амархан авахуулаад байсан чинь нутгийнхан “Шарын бүсгүй тун сайхан хоолойтой юм. Хурга хонь хоёр амархан эх, үр болгож байна. Дуучин болох шинжтэй” гэж ярьж гэнэ. Энэ яриа манай сумын соёлын төвийн эрхлэгч Н.Дандар гэж хүний чихэнд хүрч, удалгүй Уулбаян сумын Улаан булангаас манайд бичиг ирдэг юм байна. Тэр нь намайг урлагийн үзлэгт оруулах тухай. Тэгээд л сумын төв ороод ээжээсээ сурсан “Жаахан шарга”-ыг дуулсан даа. Анх тайзан дээр гарсан болохоор Улаан булангийн тайз алхаж барагдахгүй санагдаж билээ. Тэндээсээ шалгарч, аймаг дээр ирээд мөн л тэнцээд хот явах болсон. Ганцхан “Жаахан шарга”-аа л дуулаад, шалгараад байсан хэрэг. Тэр нь Соёлын яамны бодлогоор, дуучин болох хүүхдүүдийг сонгож, сургах зорилготой шалгаруулалт байсан юм билээ. Хотод очтол Н.Норовбанзад багшийн багш Ж.Дорждагва гуай, МУАЖ Н.Норовбанзад багш, МУГЖ С.Сүглэгмаа, Б.Лхамжав гэсэн дөрвөн хүн А.Нэргүй, Ж.Нансалмаа, Г.Тэрбиш бид хэдэд дууны техник, арга ухааныг зааж, урлагийн өндөр босгыг алхуулж байлаа шүү дээ. Одоо цөм МУГЖ, МУАЖ болсон байна. 16, 17-той жаахан хүүхдүүд өөрсдийгөө Ардын жүжигчин болно чинээ санаагүй л явлаа, тэр үед.

-Ээжээсээ сурсан “Жаахан шарга”-ыг дуулж, шалгаруулалтад орж байсан гэлээ. Ээж нь сайхан дуулдаг хүн байв уу. Авьяас удамшдаг шүү дээ?

-Анх надад дууны сайхныг мэдрүүлж, аялгууд хайртай болгосон хүн бол миний ээж. Ижий минь тун сайхан дуулна. Ярих юм биш. Би хажууд нь зүгээр л “хар зураг”. Нэг түүх ярихад, манайх Гушуун худаг гэж газар намаржиж байлаа. Намар шивээн толгой ганхаад л сонин шүү дээ. Тэр бүүдгэр намрыг миний ижийн хоолой л хөглөнө. Тухайн үед би 10 гаруй настай л байсан болов уу даа. Манай нутгийнхан чингэлэг тэргээр аргал түүдэг юм. Ээж минь намайг дагуулаад, дуу дуулаад л аргалаа түүнэ. “Хүрэн толгойн сүүдэр”, “Жаахан шарга”, “Алгирмаа” зэргийг юман дээр хээ тавьж байгаа юм шиг урлаж дуулахыг нь яана.“Ооны хоёр эврийг ороож барьж болдоггүй Орчлон хорвоогийн явдлыг оргүй орхиж болдоггүй” гэх мэт янз, янзын дуу аялж гарна. Одоо хэн ч дуулдаггүй олон сайхан дуу ээжийн маань эгшиглүүлж байснаар сэтгэлд хоногшиж дээ. Би ээжийнхээ дуулж явсан тэр сайхан бүтээлүүдийг дуулж, үлдээе гэж боддог юм.

-10 настай байхдаа сонсож байсан дууны үг, ая одоо ч таны сэтгэлд хоногшсон байна гэхээр аргагүй тод, сайхан дуулдаг хүн байж?

-Тэр намар тэр чигээрээ сэтгэлд үлдсэн байна. Одоо ч миний нүдэнд харагдаж байна. Бид хоёр гэрээсээ гараад зүүн урагш чингэлэг түрээд л алхана. Ижий минь дуугаа дуулаад л, би сонсоод “Дуу ямар гоё юм бэ, ээж яасан сайхан дуулдаг юм бэ” гэсэн бодол хэлхэнэ. Хүмүүс намайг “Алгирмаа”­г сайхан дуулдаг л гэдэг юм. Би тэр дууг ижий шигээ дуулж чадахгүй л байгаа. Ер нь өнөө хүртэл ээжтэйгээ дүйх хоолойтой дуучин сонсоогүй. Миний ээж зүс, царай ч сайтай хүүхэн байлаа. Адууных шиг яралзсан цагаан шүдтэй, нэг их гэзэгтэй, дүрлэгэр нүдтэй жигтэйхэн сайхан эмэгтэй байсан.

-“Тэнгэр ээж минь өршөө” дууны үгийг ижийдээ зориулж бичээд, гайхалтай сайхан амилуулсан шүү дээ. Одоог хүртэл олон хүний сонсох дуртай дууны нэг. Сонсох бүрт эрхгүй ээжийгээ санаж, аньсага чийгтдэг болохоор шидтэй бүтээл гэж би боддог юм?

-Ээж минь их гүдэсхэн зантай хүн байсан. Ээжийнхээ ачийг хариулах санаатай шүүдэр цохиод очтол “За Чимэдцэеэ чи ингэж шүүдэр, мүүдэр гэж дэмийрч явахаар ажлаа л сайн хийвэл барав” гэдэг юм байна. Хийсэн бүхэн минь ээжийн сэтгэлд хүрэхгүй байх шиг санагдаад, ачийг нь хэрхэн хариулах тухай бодолд дарагдаад л явдаг байсан юм. Нэг удаа урлагийн бригадаар явж байхдаа ижийгээ жигтэйхэн санаад, шүлэг бичлээ. Маргааш өглөө нь н.Батсайхан гэж найзаараа ая хийлгээд, үд гэхэд дуу бэлэн болчихсон. Тэгээд л дуун дээрээ бүжээд л, таанц эргээд, наргиж байлаа. Залуу ч байж дээ. Удалгүй ээжийгээ зорьж очоод, дуугаа дуулж өгтөл ижий минь намайг ойр, ойрхон илээд л “Миний хүүхэн ээжийнхээ өндийж, хөхүүлсэн бүх л ачийг хариуллаа гэж бодоорой. Ээж нь их шүү башийлаа” гэсэн дээ. Дотроо нулимс нэрж л суусан байх, хөөрхий минь. Ээжээсээ тэр үгийг сонсох уул шиг алт өгснөөс ч илүү сайхан байсан. “Тэнгэр ээж минь өршөө” дууг сонссон хэн бүхэн ижийгээ сүсэлдэг. Чулууг бурхан гээд шүтээд байтал бурхан болчихсон түүх бий шүү дээ. Энэ олон хүний сэтгэлийн давлагаа тэр дууг минь тэнгэр болгочихсон хэрэг.

ЗАСГИЙН ГАЗРЫН МЭДЭЭ СОНИН

“Этик” продакшны жүжигчин С.Одбаяр КУДС төгссөнөөсөө хойш гурав дахь уран бүтээл дээрээ ажиллаж байгаа билээ. Нэг сургуулийн бүтээгдэхүүн болсон шижигнэсэн зургаан залуу тус продакшныг үүсгэн байгуулж, Монголын кино урлагт “тэсрэлт” хийсэн уран бүтээл бүтээхээр ханцуй шамлан орсон байна. Тун удахгүй нээлтээ хийх “Хэлгүй жим” хэмээх уран сайхны киногоо бодит явдлаас сэдэвлэн бүтээжээ. Шинэхэн уран бүтээлийнх нь талаар С.Одбаяр буюу Одитой хөөрөлдлөө.

-Уран бүтээл өндөр үү. Юуны өмнө өөрийгөө уншигчдад маань товчхон танилцуулаач?

-Би Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын унаган хүүхэд. 1989 онд төрсөн. 10 жилээ нутагтаа төгсөөд КУДС-д 2008 онд элсэн орж, 2012 онд төгссөн. Төгсөөд кинонд дуу оруулагч хийхийн хажуугаар уран бүтээлч ах нартайгаа нийлж кино хийх хүсэл сонирхолдоо хөтлөгдөн өргөн дэлгэцийн кино урлаг руу татагдан орсон доо.

-“Этик” пропакшнаа хэдэн онд байгуулав. Анхны уран бүтээл нь ямар нэртэй кино байсан бэ?

-“Этик” пропакшнаа 2018 онд байгуулсан. Этик гэдэг бол урлагийн ёс зүй гэсэн утгатай. Хамгийн анх “Хүний цаана” хэмээх уран бүтээлээ олны хүртээл болгож байсан. Уг кино нь хүнийг гаднаас нь өнгөцхөн бүү дүгнэ. Тэр хүний дотоод сэтгэлд хэн ч байж болно гэсэн санааг агуулсан. Миний хувьд өвөрмонгол залуугийн дүрд тоглосон. Дараагийн уран бүтээл нь “Цуурхал” гэдэг нэртэй. Цахим гэмт хэрэг, цахим хэрэглээг зөв ашиглах тухайд хүүхэд залуучуудад үлгэр дуурайл, сургамж болохуйц, сэдэл өгөхүйц кино болсон. Энэ кинонд ахлах дэслэгчийн дүрд тоглосон.

-“Этик” продакшнд харъяалагддаг уран бүтээлчдээ танилцуулаач?

-Манай захирал СТА А.Энхжин, найруулагч, зохиолч, жүжигчнээр Г.Даваазул, жүжигчнээр Ж.Батбаяр, З.Төмөрхүү, А.Баярхүү болон миний бие ажиллаж байна. Бүгдээрээ КУДС-ийн төгсөгчид. Даваазул, Батбаяр бид гурав нэг анги.

-Тун удахгүй нээлтээ хийхэд бэлэн болоод байгаа “Хэлгүй жим” кинондоо та ямар дүр бүтээв, киноныхоо талаар товчхон танилцуулна уу?

-Энэ сарын 28-ны өдөр нээлтээ хийх гэж байгаа энэхүү бүтээл маань түүхэн кино гэдгээрээ онцлогтой. Монгол Улсын баатар Л.Даваадоржийн нэрэмжит Хилийн 0257 дугаар ангитай хамтарч тус киногоо хийсэн. 1990-ээд оны үед социалист нийгмийн байгууллаас ардчилсан тогтолцоонд шилжсэн үед улс орны эдийн засаг, ард иргэдийн амьдрал хүндэрсэн цаг үе байлаа. Энэ цаг үед Монгол Улсын хойд хилд цагийн байдал ихээхэн өрнөлттэй байсан ба тухайн үед Хөвсгөлийн хэсэгтэй хил залгаа оршин суух буриад зон олны амьдрал ч хүнд хэцүү байжээ. Буриад түмний амьдрал ийнхүү хүндэрсэнээс хил зөрчиж, хулгайн ан хийх, байгалийн баялаг хууль бусаар ашиглахыг санаархаж, удаа дараа улсын хил зөрчиж байсан үе байлаа. Энэ үед хилийн 0257 дугаар ангийн дугаар салбарт алба хааж байсан ахлах дэслэгч Д.Цоодол, ахлагч Я.Баяраа, Х.Нямдорж нарын бүрэлдэхүүнтэй манаа улсын хил хамгаалах тушаал авч, үүрэг гүйцэтгэж байх үедээ улсын хил зөрчигчдийг саатуулах арга хэмжээ авсан боловч хүч давуу этгээдүүдтэй таарч амь насаа алдсан бодит үйл явдлаас сэдэвлэн хийгдсэн кино юм. Тиймээс өргөсөн тангарагтаа үнэнчээр үүргээ гүйцэтгэсэн хилчдийнхээ гэгээн дурсгалыг мөнхжүүлэх зорилгоор уг киног бүтээсэн. Киноны гол дүрд Гавьяат жүжигчин Ц.Төмөрхуяг, Соёлын тэргүүний ажилтан А.Энхжин, М.Дорждагва, Д.Хосбаяр болон залуу жүжигчин Г.Даваазул нар тоглосон. Энэ кинонд залуусын хайр дурлал, эх оронч сэтгэл гээд бүхий л зүйлсийг шигтгэж оруулсан тун сонирхолтой кино болсон. Миний хувьд эсрэг талын дүрийг бүтээсэн.

-Эсрэг талын дүр ч гэсэн өөрийн гэсэн онцлог чанартай, дотоод зөрчилтэй байдаг. Нарийн яривал авах ч юм бий дээ?

-Тэгэлгүй яах вэ. Би бусдаас өөр дүр бүтээхийн тулд бодсон л доо. Энэ дүрийг тодотгохын тулд амьдрахын төлөө ажлаа хийж яваа гэдэг үзэл санааг илүү харуулсан. Гавъяат жүжигчин Ц.Төмөрхуяг манай омгийн удирдагчийн дүрийг бүтээсэн. Ц.Төмөрхуяг ахыг харахаар л жүжигчин биш омгийн ахлагч гэдэг хүний нүдээр намайг удирдаж чаддаг. Хүнийг харцаараа өөрийнхөө атмосферт оруулж чаддаг гайхамшигтай хүн. Мөн Соёлын тэргүүний ажилтан М.Дорждавга ах Монгол талын малчин хүний дүрийг бүтээсэн. Энэ хоёр жүжигчдээсээ бид багаараа суралцаж байсан даа.

-Киног үзсэнээр үзэгчдэд ямар бодол, бодрол үлдээсэй гэж бодсон бэ, нэр нь сонин санагдлаа. Яагаад энэ нэрийг өгөх болсон бэ?

-Нэрийг нь тайлбарлачихвал киноныхоо нууцыг тайлчих гээд байна. Та бүхэн ирж үзээд ойлгож, мэдрэх болно. Хүмүүст хүргэх гээд байгаа санаа нь хилийн цэргийн аж амьдрал, ар талынх нь амьдралыг бодитоор ойлгуулах, залуу хойч үедээ эх оронч сэтгэлгээг суулгах, цэрэгт явахыг уриалах, нэг нэгнээ хайрлах, үнэнч шударга байх сэтгэлийг мэдрүүлэхийг зорьсон. Монголын талын гурван цэргийн дүрд жүжигчин Д.Хосбаяр, Г.Даваазул, Л.Сумъяабазар гэдэг гурван сайхан залуу тоглосон.

-Монголын кино урлаг ямар түвшинд явж байна гэж хардаг вэ. Таны хувьд үнэлж явдаг залуу жүжигчдээсээ нэрлээч гэвэл?

-Нэг үеэ бодвол өөрчлөгдсөн. Хэн нь юу хийж байгаа нь олны нүдэн дээр ил байна шүү дээ. сүүлийн үед “О&I”, “Фантастик” продакшны залуус маш чадварлаг, шинэлэг зүйл хийж байна. Бидний өмнөө тавих ёстой зорилго нь зогсолтгүй, залхуурахгүй байх хэрэгтэй.

-Этик гэдэг ёс зүй гэсэн үг гэж та ярианыхаа өмнө хэлсэн. Ер нь уран бүтээлч хүний ёс зүй ямар байх ёстой вэ?

-Уран бүтээлч хүн хамгийн эхэнд хэн байснаа мартаж болохгүй. Хоёрдугаарт шударга байх ёстой гэж боддог.

-Цаашид ямар уран бүтээл дээр түлхүү ажиллах төлөвлөгөөтэй байна вэ?

-Өргөн дэлгэцийн бүтээлээ хийсээр байх болно. Уг нь коронавирус дэгдэхээс өмнө “Амур” гэдэг цуврал кино хийж байсан нь зогсонги байдалд орчихсон. “Амур” зочид буудалтай хамтраад хийж байсан юм. Гэтэл тусгаарлалтын байр болчихлоо шүү дээ. “Хэлгүй жим” киноны зураг авалтаа Хөвсгөл аймагт ноднин хийгээд дууссан. Он гаргаад нээлтээ хийх гэж байтал коронавирус гарсан. Кино маань 13-аас дээш насныхан үзэх боломжтой. 28-ны өдөр “Өргөө” кино театрт нээлтээ хийгээд Улаанбаатарт байгаа бүх кино театруудаар толилуулна. 29, 30-ны өдрөөс аймаг орон нутгийн театруудаар гарна. Та бүхэн хүрэлцэн ирж тухлан үзээрэй.

https://zindaa.mn/3c3i

“Dance chance” буюу  “Бүжгийн боломж” төслийг санаачлан ажиллаж байгаа залуу уран бүтээлч, “Moon dance” хамтлагийн бүжигчин,  “Royal dance” клубийн багш, дасгалжуулагчБүжгийн спортын ОУХМ Батаагийн Халиун багшийг “Залуус” булангийн зочноор урьж ярилцлаа. Тэрбээр цахим орчинд халимаг, хотон, буриад ардын бүжгийн чалленжийг давлагаалуулж чадсан авьяаслаг бүжигчин билээ.

-Та хоёрын гурав дахь чалленж гарлаа.  Эхний чалленжаа Халимагийн шарка барка дууны аянд бүжиглэсэн халимаг бүжиг байсан. Хоёр дахь нь Хотон ардын журай гэлдэн, гурав дахь нь Буриадын хатариш байлаа.  Чалленжийг хийх санаа хэзээ төрөв өө?

-Бид энэхүү Чаллэнжаа эхлүүлэхээс өмнө цахим орчинд  утга, агуулгагүй, иргэдийг буруу зүйлд уриалсан толгой, нүүрээ хөөгөөр будах, шавар, шалбаагтай холилдох, бороонд норох, хөмсгөө хусах зэрэг хүүхэд, залуусын хүмүүжилд ямар ч ашиггүй чалленжууд явж эхэлсэн. Энэ буруу хандлагыг өөрчилж биднийг даган дуурайдаг дүү нартаа зориулжашигтай чаллэнж хйие гэж бодсон.Бид нийгэмд эерэг хандлагыг түгээж бусдыг зөв зүйлд уриалах зорилготой ажилладаг. Бас бүжгийн групп учираас бүжгийн чаллэнж хийвэл  зөв гэсэн шийдэл хүрсэн. Тэр тусмаа монгол бүжгээр давлагаалвалилүү олон хүнд хүрнэ гэж эхлүүлсэн. Одоо манай чаллэнж Монгол орон даяар давлагаалж найман  настай балчираас 80 настай буурал хүртэл нэгдэж байна.  Олон хүн сэтгэгдлээ илгээж,дэмжиж эерэг мэссэжийг авч байгаад их баяртай байгаа.

-Та хоёрыг явж байгаа машинаас үсэрч буугаад бүжиглэж юм. Энэ нь хөдөлгөөний аюулгүй байдал, амь насанд эрсдэл учруулж мэдэх аюултай юм гэж шүүмжлэх хүмүүс байсан. Машиныг бүрэн зогссоны дараа буугаад бүжиглэж болоогүй юм уу?

-Бид уг нь машинаа бүрэн зогссоны дараа бууж бүжиглэсэн.Энэхүү чаллэнжийг бид анх аяллаар явж байхдаа эхлүүлсэн болохоор хөдөө талдаюулгүй байдлаа бүрэн хангасны дараа,чаллэнжээ сонирхолтой байдлаар харуулахын тулд машинаас бичлэг хийсэн. Бидний бүжгийн хөдөлгөөнийг дагаж зураг авахдаа машин үл ялиг хөдөлж байгаа нь тийм буруу сэтгэгдэл төрүүлсэн байх.Харин бид явж байгаа машинаас үсэрч буугаагүй шүү.

Энэ жил дэлхий нийтийг хамарсан хорио цээрээс шалтгаалж, монголчууд эх орноороо аялж байна. Чалленжийн гол санаа нь аялал, зугаалгаар явахдаа  бүжиглэж, “Хоггүй аялцгаая”, нэг ч хог битгий үлдээгээрэй гэсэн уриатай.  Хөдөө хээр талд хотын гудамж шиг машин түгжрэлд орохгүй.  Хөдөө явж байхдаа бидний чалленжид нэгдэх нь зөв шүү. Хотын түгжрэлтэй замд машинаасаа бууж бүжиглэх нь буруу.Хамгийн гол нь хөдөлгөөний аюулгүй байдлаа бүрэн хангаж, хөгжилтэй, зугаатай, соёлтойгоор хөгжилдөж манай чалленжид нэгдээрэй гэж уриалах байна.

-Дөрөв, тав дахь чалленжийг ямар дууны аян дээр ямар бүжгээр хийх  вэ?

-Дараа дараагийн чаллэнжуудыг хэзээ гарах вэ гээд их хүлээлттэй байгаа. Бидэндолон янзын санаа бий.Хамтарч ажиллах, санал, санаа, зөвлөгөө өгч байгаа хүмүүс чбайгаа.

-Мэргэжлийн бүжигчин гэсэн.  СУИС-ийг хэдэн онд төгссөн бэ?

-2017 онд СУИС-ын БУС-ийг бүжиглэх урлаг  мэргэжлээр бакалавр зэрэгтэй төгссөн. Сургуулиа төгссөн жилээ Үндэсний урлагийн их театрын бүжигчнээр ажиллаж байсан.

-Танай нөхөр мэргэжлийн бүжигчин биш байх аа. Бүжгийн спортын тамирчин уу?

-Бид  “Moon dance” хамтлагт бүжиглэдэг.  Нөхөр маань эрх зүйч мэргэжилтэй. Нөхрийн маань гэр бүлийнхэн, ээж, эгч нар нь  бүгд бүжигчин.Багаасаа л бүжгийн орчинд өсөж хүмүүжсэн.Тийм болохоор тэдний нөлөөгөөр өөрийн эрхгүй бүжгийн урлаг руу татагдаж орсон байх. Манай хүн өөрийн хамтлагтаадолоон жил бүжиглэжбайгаа.

-Та хоёр “Moon dance”-т анх ороод хамтарч бүжиглэдэг хосууд байсан уу?

-Анх ороод хамтарч бүжиглэдэг хос бүжигчид байгаагүй. Харин 2019 оны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд орохдоо хос болон хамтарч бүжиглэсэн.

-“ Moon dance” ороод хамтлагт хэд дэх жилдээ бүжиглэж байгаа вэ. ДАШТ-д танай хамтлагт  өндөр амжилт үзүүлдэг. Медальт байрт шалгарч байв уу?

-Би”Moon dance”  хамтлагт ороод зургаан жил бүжиглэж байна. Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд 2014 оноос хойш оролцож байгаа. Анх дэлхийн аваргад орсон жилээ есдүгээр дүгээр байрт шалгарсан. 2016 онд   финалд шалгарч тавдугаар байрт орж,  цомын эзэн болж байсан. Одоогоор хараахан медаль аваагүй ч бид удахгүй медаль авна гэдэгтээ итгэлтэй байгаа.

-“Royal dance” клубтээ бүжгийн багшаар ажилладаг гэсэн?

-“Moon dance”” хамтлагтаа бүжиглэхийн хажуугаар “Royal dance” клубтээ  багш дасгалжуулагчаар ажилладаг.   “Royal dance” клуб маань байгуулагдаад гурван жил болж байна.  Бид гурван жил  тасралтгүй үйл ажиллагаагаа явуулж ирсэн. Манай клубийн суралцагчдын тоо олон болсон. Хоёр жилийн өмнө манай бяцхан  шавь нар “Авьяаслаг монголчууд”  шоунд амжилттай оролцсон. Жилийн өмнө манай насанд хүрэгчдийн хамтлаг байгуулагдсан. Одоо маш амжилттай явж байна. Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож гуравдугаар байрт шалгарсан амжилт үзүүлээд байгаа.

-Дунд сургуульд байхдаа бүжиглэдэг байв уу?

- Намайг есдүгээр ангид байхад манай сургуулийн Англи хэлний Б.Оюундэлгэр багш урлагийн “Хобби” бүлгэм байгуулсан юм. Багш маань бүжигт их дуртай.Бидэнд анх  бүжиг зааж,  бидний авьяасыг олон талаас нь хөгжүүлж, уралдаан тэмцээнд байнга оролцуулж идэвхжүүлдэг байв.Тэр цагаас эхлэн бүжигт дур сонирхолтой болох эхлэл тавигдсан. Багшийн хичээл зүтгэлийн үрээр өнөөдөр бибүжигчин болчихсон явна. Мөн намайг бүжгийн мэргэжил эзэмшихэд хамгийн ихээр дэмжсэн ээж,эгч,ах, гэр бүлийнхэндээ их баярладаг.

-Монголчуудын ахуй амьдралын өдөр тутмын хэмнэл бүжгийн хөдөлгөөн байдаг. Баруун монголчууд  хуур татахад хөгшин залуугүй бие биелгээгээ хийгээд  эхэлдэг. Баруун Монголын биелгээнд орчин үеийн хөгжмийн найруулга хийвэл илүү олны сонирхлыг татах болов уу?

-Манай “Royal dance” клуб“VR360”-тай хамтран монгол бүжгийн контент хийх гэж байгаа.  Энэ контентоор бид өв соёлоо дэлхийн дахинд сурталчлах зорилго тавьж байгаа.Удахгүй бэлэн болох байх.

-Та бүхэн энэ чалленжаа улам хөгжүүлж, илүү сонирхол татам орчин цагийн хөгжмийн найруулагтайгаар монгол бүжгээ дэлхийн бүжгийн шинэ урсгал, чиглэл болгон дэлгэрүүлж яагаад болохгүй гэж?

-Бололгүй яахав.  Дэлхийд монгол бүжгээр монголоо сурталчилж, монгол бүжгийн гайхамшигийг харуулж яагаад болохгүй гэж.  Бидэндийм контент хийх бодолтой бий. Монгол бүжиг дэлхийн бусад орны бүжгээс ялгарах өөрийн гэсэн онцлог ялгаатай. Бүжгийн хэмнэл, хөдөлгөөний онцлог донж, хэв шинжээрээ эрс ялгардаг шүү дээ.

ҮНДЭСНИЙ ШУУДАН 

ҮНЭТЭЙ ХУВЦАС ӨМССӨНД НЬ УУРЛАЖ, ХЯМДХАН ХУВЦАСТАЙГ НЬ ЧИЧЛЭХИЙН ОРОНД ТАРХИА ЦЭНЭГЛЭЖ АМЬДРААСАЙ

Монголын хөгжмийн контентын зах зээлд шинэ өнгө төрх болж буй телевиз бол “Монгол HD”-гийн хоёрдугаар суваг “Volume Plus” юм. Тэгвэл бид энэ удаагийн “Залуус” буландаа тус сувгийн “Хэдийнбээ” нэвтрүүлгийн хөтлөгч, сэтгүүлч Э.Бат-Эрдэнэ буюу Battery-г онцолж байна.

-“Хэдийнбээ” нэвтрүүлгийн гол санаа нь юу юм бэ. Зарим хүмүүс хийх юмаа олж ядсан гээд л шүүмжилж харагддаг?

-“Хэдийнбээ” нэвтрүүлгийг 2018 оны гуравдугаар сараас хийж эхэлсэн. Анх өөрсдийнхөө влогт жижигхэн дугаар маягаар оруулъя гэж төлөвлөсөн л дөө. Тэгсэн цаашлаад нэвтрүүлэг болоод илүү хөгжсөн гэх үү дээ. Энэ нэвтрүүлэг ямар учиртай вэ гэхээр хувцас үнэтэй байна уу, хямд байна уу тэр огт хамаагүй. Чухал зүйл нь нэгдүгээрт, орж байгаа хүмүүс. Хоёрдугаарт, хүмүүс хямд ч бай, үнэтэй ч бай өөрт зохисон ямар гоё хувцас өмсөж байна, түүнийгээ хаанаас авсан нь чухал. Нэг талаааа сая дурдсан зүйлсийг бусдадаа хуваалцаж нөгөө талаар загварын талаар боловсрол олгох нэвтрүүлэг. Сүүлийн жилүүдэд манай “Хэдийнбээ” нэвтрүүлэг нэлээн эрчийг авч байгаа. Төлбөртэй ч хийгддэг болсон.

-“Хэдийнбээ” нэвтрүүлгийн хөтлөгч Battery гэхээр залуучууд анддаггүй шүү дээ. Ингэхэд нэрнийхээ тухай тайлбарлаач. Яагаад заавал Battery гэж?

- Манай авга ах намайг тавдугаар ангид байхад нэг удаа Battery гэж дуудаад л түүнээс хойш хүн болгон тэгж дууддаг болсон(инээв). Хөтлөгч Б.Мандуул ах “Монголд байдаг хамгийн их нэр Бат-Эрдэнэ, харин хамгийн өвөрмөц нэр Battery” гээд байдаг. Ер нь Бат-Эрдэнэ гэхээр хэн ч мэдэхгүй. Battery гэдэг нэрээр минь сайн мэднэ. Манай телевизийн хөтлөгч Кай-ийг ч Билгүүн гэвэл хэн ч мэдэхгүй байх.

-“Хэдийнбээ” нэвтрүүлгээс өмнө мэдээний хөтлөгч хийдэг байсан гэв үү. Манай уншигчдад өөрийгөө товч танилцуулаач?

-“Volume Plus” телевизд ажиллаад гурван жил болж байна. Анх мэдээний хөтлөгч хийж байгаад удалгүй “Хэдийнбээ” нэвтрүүлгийн хөтлөгчөөр ажиллаж эхэлсэн. Би Улаанбаатар их сургуулийг англи хэлний багшаар төгссөн л дөө. Гэхдээ хэзээ ч мэргэжлээрээ ажиллаж байгаагүй. Багаасаа дизайнер талдаа сонирхолтойгоос гадна тэр чиглэлээр ажиллаж ирсэн.Би 1995 оны тавдугаар сарын 20-нд төрсөн. Сая 25 хүрсэн. Үнэмлэхээ сунгуулдаг юм билээ./инээв/

-Найз охинтой юу?

-Аравдугаар сард аав болно. Найз охинтойгоо үерхээд хоёр жил болж байна.

-“Хэдийнбээ” нэвтрүүлгийн санааг багаараа гаргасан уу?

-Тэлэлгүй яахав. Бид нар дундаасаа санаагаа гаргасан. Долоо хоног бүр хурал хийдэг. Ер нь тухайн нэвтрүүлгийн эвлүүлэг нь их чухал шүү.

-Ер нь хүн гэдэг их хэрэгт дурламтгай амьтан шүү дээ. Тэр ч утгаараа хүмүүсийн өмсөж зүүсэн эдлэл, хувцасны үнийг их сонирхдог байх?

- Тийм шүү. Ер нь хүний сайн мууд дурладаг чанар чинь өөрөө хүн төрөлхтний бичигдээгүй хууль юм уу даа. Юм хөгжиж байгаа газар ч тэр уруудаж байгаа газар ч муу муухайгаар, эсвэл сайнаар хэлэх хүмүүс зөндөө бий.

-“Хэдийнбээ” нэвтрүүлгийн доор сөрөг комментууд бас байдаг шүү?

-Хараад байхад хүний өмнөөс их нервтдэг юм болов уу. Үнэтэй хувцас өмссөн бол уурладаг. Хямдхан байвал бас үг шиддэг. Гол нь үнэ цэнэдээ чухал биш. Яахав, хүмүүс сүүлийн үед өнгө мөнгө их хардаг болсон байна. Түүнээс бусдаараа “Хэдийнбээ” гоё нэвтрүүлэг шүү дээ.

-Нэвтрүүлэгээ хөтлөх явцад сонирхолтой зүйл их тохиолдоно биз?

-Би нэг орой машинаа гаргах гэж байтал нэг машин хаагаад тавьчихаж. Тэр хавьдаа тог тасарчихсан хав харанхуй байлаа. Тэгээд машин дотор нь хүн байхаар нь “гарах юм уу” гээд асуусан чинь урдаас “Battery мөн үү” л гэж байна. /инээв/. Би “тийм байна аа яаж таниад байгаа юм бэ” гэсэн “Хоолойгоор чинь таньж байна аа хэдийнбээ” гээд л орилж байна лээ. Тэгээд л энэ тэрүүгээр явж байхад арван жилийн хүүхдүүд “хэдийнбээ” гээд л орилно. Бас олны танил хүнээс “хэдийнбээ” гээд асуухаар миний микрофоныг авангуутаа надаас “за Battery цамц, куртика, өмдөө хэдээр авсан бэ” гээд л асуудаг. Тэр нь их хөгжилтэй.

-За тэгвэл үргэлж хүмүүсээс “Хэдийнбээ” гэж асуудаг хөтлөгчийн өөрийнх хувцасны үнэ, брэндийг сонирхъё?

-Аан за. Би өөрийн брэндийн футболка өмссөн байна. “Yuniku” гэсэн япон нэртэй брэнд. Энэ футболка 50 мянган төгрөг. Өмд болохоор Converse брэндийнх. Хямдралтай байхад нь 100 мянган төгрөгөөр авч байсан. Оймс “Хандгай” гээд комик зурдаг залуусын гаргасан 15 мянган төгрөгний үнэтэй. Пүүзээ найзынхаа онлайн дэлгүүрээс 300 мянгаар авсан. Шил хамгийн үнэтэй нь, 150 мянгаар хийлгэж байсан гэсэн. Тухайн үед ээж надад хийлгээд бэлэглэж байсан. Хамгийн сүүлийнх нь, Samsung-ийн А6 утас байна. Энэ утсыг 750 мянгаар авсан. Машин авах гээд цалингийн зээл авсан юм л даа. Тэгсэн тэр мөнгөнөөс маань илүү гараад тэгээд утас авсан.

-Өөрийн гэсэн брэндтэй юм байна. Брэндээ яагаад заавал япон нэрээр нэрлэсэн юм бэ?

-Ажлынхаа хажуугаар давхар орлоготой байх ёстой гэж бодоод брэндээ гаргасан. Найз охинтойгоо танилцаад удаагүй байхдаа оймсны брэнд хийх үү, машин угаалга хийх үү гээд баахан ярьж төлөвлөж байлаа. Тэгээд ярилцаж байгаад л хувцасны брэндтэй болсон. Яагаад япон нэр өгсөн бэ гэхээр дэлхийд гарч ирж байгаа хувцасны брэндүүд ихэвчлэн Японоос гаралтай байдаг.Манай найз охины гэр бүл япон школтай. Би ч өөрөө япон хэв маягт дуртай.

-“Хэдийнбээ” нэвтрүүлгээ цаашдаа ч хөтөлсөөр байх уу?

- Мэдээж “Хэдийнбээ” нэвтрүүлэг хөлөө олчихсон шүү дээ. Хамгийн гол нь залуучууд маань өөрсдөө хийж бүтээгээд тэр хүмүүстэй адилхан өөрсдийгөө хувцаслаад явах бүрэн боломжтой. Яагаад түүнийгээ ашиглахгүй сөрөг коммент бичээд байдаг юм бэ гэж л хэлэх байна. Үнэтэй хувцас өмссөн хүнд уурлаад юу хожих вэ. Бас хямдхан хувцас өмссөн хүнийг чичлээд юу хожих вэ, тийм ээ. Тэгэхээр тарихаа цэнэглэж амьдраасай л гэж хүсч байна.

С.ЛХАМСҮРЭН

http://www.unen.mn/a/103801

XXI зууны тэргүүлэх шинжлэх ухаан бол тархи судлалын салбар гэж үзэх болсон. Өнөөдөр өндөр хөгжилтэй орнууд тархи судлалын шинжлэх ухааныг хөгжүүлснээр хиймэл оюун ухаанд тулгуурласан технологи, био технологийн салбарт амжилт гаргасаар байна. АШУҮИС тус шинжлэх ухааныг Монгол Улсад хөгжүүлэхэд түүчээлэн ажиллаж, Тархи судлалын хүрээлэнг байгуулж, салбар дундын судалгааг эхлүүлээд байгаа аж. Тиймээс энэ удаагийн онцлох ярилцлагын буландаа АШУҮИС-ийн захирал АУ-ны доктор, профессор Ж.Цолмонг урьж тархи судлалын талаар сонирхолтой яриа өрнүүлснийг хүлээн авна уу.

Юуны өмнө танд болон танай хамт олонд Тархи судлалын чиглэлээр судалгаа шинжилгээ хийдэг дэлхийн олон орны нэрт эрдэмтдийг оролцуулсан цахим хурал зохион байгуулж байгаад баяр хүргэе. Та тархи судлалын шинжлэх ухааны талаар товч танилцуулахгүй юу?

Баярлалаа. Тархи судлалаар манай сургууль төдийгүй Монгол Улс бүр цаашлаад Дэлхий амьсгалсан долоо хоног болж өнгөрлөө. Сүүлийн гурван жил манай сургууль тархи судлалын чиглэлээр дэлхийн шедевр болсон эрдэмтэд, Нобелийн шагналтнуудын анхаарлыг эх орон руугаа татаж чадлаа. Энэ удаад тархи судлалын дэлхийн шилдэг эрдэмтэд ирэх байсан боловч КОВИД-19-ээс болж биеэр хүрэлцэн ирж чадаагүй ч оюун, ухаан, бие сэтгэлээр бидэнтэй хамт байж тэргүүлэх шинжлэх ухааны ололт амжилт, шинэ техник технологийн талаар маш сонирхолтой илтгэлүүдийг тавьлаа. Нэг ёсондоо Дэлхийн тархи судлалын олимп Монгол Улсад маань болж өндөрлөлөө гэхэд хэлсдэхгүй юм. Хэдийгээр тархи судлалын шинжлэх ухаан нь бусад суурь шинжлэх ухааныг бодвол харьцангуй сүүлд хөгжсөн ч гэсэн дэлхий нийтээр XXI зууны тэргүүлэх шинжлэх ухаан болгон зарласан. Бид уран сайхны киноноос л хардаг байсан хийсвэр төсөөллүүд маань өдгөө бидний бодит амьдралд хэдийн биелэлээ олсоор байна. Энэ нь тархи судлалын шинжлэх ухааныг хөгжүүлсний үр дүн юм. Учир нь тархины нейрон хоорондын уялдаа холбоог судалж, түүнийг модель болгон компьютерийн шинжлэх ухаантай холбосноор “Хиймэл оюун ухаан” хэмээх нэр томьёог хүн төрөлхтний түүхэнд 1956 онд авч ирсэн. Жишээ нь бид одоо Гүүглийн орчуулгыг ашиглан дэлхийн аль ч улс оронд, ямар ч хэлтэй хүмүүстэй өөрийн төрөлх хэлээр харилцан төвөггүй ойлголцож чаддаг болж байна. Харин эрүүл мэндийн салбарт “Да Винчигийн робот” хэмээх хиймэл оюун ухаан ашигласан роботыг ашиглан нарийн төвөгтэй мэс заслын эмчилгээнд хэрэглэж олон хүний амь насыг аварч байна. Ийм ч учраас бид тархи судлалын шинжлэх ухааны орчин үеийн шинэ технологийг эх орондоо нутагшуулж, хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалах, мэргэжилтнүүдийн боловсролыг дээшлүүлэх, судалгаанд суурилсан төрийн бодлого боловсруулах, үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөх аливаа хүчин зүйлийг бүртгэж судлах, аж үйлдвэржилтийг түргэсэхэд тархи судлалд суурилсан хиймэл оюун ухааныг ашиглах шаардлагатай байна.

Нөгөө талаас цаг үе шинэчлэгдэн, хүн байгалаас улам холдож, харьцангуй бохирдсон орчинд амьдардаг болсноос гадна техник технологи хөгжихийн хэрээр хүмүүн хоорондын харилцаа ч мөн хувьсан өөрчлөгдөж, энэхүү өөрчлөлтөнд дасан зохицохын тулд хүний сэтгэлзүй, сэтгэцийн эрүүл мэндийн асуудал ихээхэн хөндөгдөж байна. Тодруулбал Монгол улсын хэмжээнд сэтгэцийн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний тоо 2003 онд 3681 гэж бүртгэгдэж, түүнээс хойш тасралтгүй өссөөр 2013 онд огцом нэмэгдэж 10089 – өөс 16549 болтлоо даруй 6000 нэмэгдэж өнөө 2019 оны байдлаар 20728 гэж үндэсний статистикийн хорооноос мэдээлэл  хийсэн. Ганц энэ жишээ л гэхэд тархи судлалыг хөгжүүлэх шаардлага байгааг харуулж байна. Монгол хүний эрүүл, үр бүтээлтэй, аз жаргалтай, урт удаан амьдрах орчинг бүрдүүлсэн, өндөр хөгжилтэй, хүчирхэг, хүмүүнлэг, ардчилсан нийгэм байгуулахад тархи судлалын шинжлэх ухаан чухал үүрэг гүйцэтгэх юм.

Өдгөө долоо дахь жилдээ зохион байгуулж буй “Салбар Дундын Тархи Судлалын Шинжлэх Ухаан – 2020” олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын ач холбогдол нь юу вэ?

-XXI зуунд Тархи судлалын шинжлэх ухааныг дэлхийн тэргүүлэх шинжлэх ухаанаар тодорхойлоод байна гэдгийг дээр дурдсан. Тусгаар тогтносон улсын хувьд Монгол Улс тархи судлалын шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай. Бидний уураг тархи юугаараа бусад үндэстнээс ялгаатай, ямар давуу болон дутагдалтай талтай байж болох онцлогоо судалж байж цаашид хэрхэн оршин тогтнох, эрүүл саруул байх, аливаа өвчнөөс хэрхэн урьдчилан сэргийлэх цаашлаад хөгжлийнхээ чиг, гарцыг ч илүү шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр тодорхойлж, тогтоох юм. Бид яав ч хоцрох учиргүй. Байнга сайжирч, гадаадын олон эрдэмтэн судлаачдаас суралцаж өөрийн оронд нутагшуулан тус шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх ёстой. Тэдний хөгжлийнхөө өнөөгийн төвшинд хүрэхдээ алдаж, оносон, зарцуулсан цаг хугацааг тэдний тусламжтайгаар хэмнэж богино хугацаанд хөгжихийг эрмэлзэх учиртай. Ер нь бол бид өөрийн улсдаа шинжлэх ухааны тэргүүлэх хөтөлбөрөө тархи судлалын чиглэлээр боловсруулж түүгээрээ Ази Номхон далайн баруун эргийн орнуудын дэлхийн шилдэг 100 их сургууль болох бодлого баримтлан ажиллаж байна. Иймд бидний зохион байгуулж буй энэ жилийн хурлаар нийт 12 орны 33 эрдэмтэд уламжлал ёсоор оролцож илтгэл тавьснаас гадаадын 17 эрдэмтэн, үндэсний 16 эрдэмтэд илтгэлээ хэлэлцүүллээ. Цахим хэлбэрээр хурал маань явагдсан нь харин ч бүр дэлхийн хаана ч аль ч улсад оршин суугаа эрдэмтэд хамрагдаж өөрийн мэдлэг туршлагаа хуваалцах боломжийг илүүтэй олгосон нь энэ жилийн хурлын онцлог, давуу тал байлаа гэж үзэж байна. Хамгийн чухал онцлог нь бид энэ жилийн хуралдаа зөвхөн гадаадын эрдэмтдийн илтгэлийг сонсох биш өөрсдийн судалгааныхаа үр дүнгээс танилцуулсан олон илтгэлээ манай эрдэмтэд тавьлаа.

Ямар ямар улсын эрдэмтэд оролцсон бэ. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Бидний урилгаар тархи судлалын чиглэлээр дэлхийн тэргүүлэх эрдэмтэд болох АНУ-ын Анагаах ухааны хүрээлэнгийн  Тархи судлалын үндэсний хөтөлбөрийн дарга Жон Ная тэргүүтэй Харвардын Их сургуулийн эрдэмтэн Роберт Датта, Швед улсын Кароленска хүрээлэнгийн эрдэмтэн Женс Хиерлин Леффлер, Япон улсын Рикен тархи судлалын хүрээлэнгийн эрдэмтэн Томоми Шимогори, Франц улсын эрдэмтэн Анна Биеэлер, АНУ-ийн Калифорнийн их сургуулийн эрдэмтэн Еимин Жоу, Канад улсын эрдэмтэн Шерназ Бамжи, БНХАУ-ын тархи судлалын хүрээлэнгийн эрдэмтэн Кай Ван, Солонгосын Сөүлийн үндэсний их сургуулийн эрдэмтэн Бон-Киюн Каан нар тархины талаар сүүлийн үеийн ололт амжилт, туршлага, ирээдүйн төлөвлөгөөгөө бидэнд танилцуулсан. Энэ дашрамд дуулгахад өнөө жилийн хуралд илтгэлээ танилцуулж байгаа олон улсын илтгэгч нарын нэг болох Жон Наяийн удирдаж буй хөтөлбөрийн жилийн санхүүжилт нь 1,6 тэрбум доллар буюу 4.6 их наяд төгрөг байгаа нь манай улсын төсөвийн гуравны нэгтэй тэнцэхүйц хэмжээний хөрөнгө байгаа юм. Үүнээс гадна Датта доктор саяхан Ковид-19 цар тахлын үед уг вирус нь үнэрлэх мэдрэхүйн эсүүдийг бус тэдгээрийн туслагч эсүүдийг сонгомлоор сөнөөдөг болохыг тогтоосон бол Бамжи доктор мэдрэлийн ширхэгийн хоорондын холбоос хэрхэн үүсч үйл ажиллагаа явуулдаг талаар дорвитой нээлтүүд хийгээд байна. Энэ удаагийн хурлын илтгэгч нарын зарим нь өнөөгийн хүн төрөлхтөнд одоог хүртэл эмчлэгдэх боломжгүй эмгэгүүд болох Альцгеймерийн өвчин, Паркиносоны өвчин зэрэг тархины сөнөрөлт эмгэгүүдийн эмчилгээний шинэ арга, стратеги боловсруулах, эрүүл урт наслалтыг дэмжихийн тулд тэдгээрийн механизмыг молекулын төвшинд судалж байна. Ер нь бол бид жил бүрийн энэхүү уламжлалт хуралдаа өндөр ач холбогдол өгч жил бүр хамгийн багадаа 6 улсын тархи судлалын шилдэг эрдэмтдийг урьж оролцуулахыг хичээдэг байсан бол дэлхийн тархи судлаач нар өөрсдөө сонирхолоо илэрхийлдэг болж байна. Бид өнөөдрийг хүртэл өөрсдийн хүчээр, энэхүү шинжлэх ухааныг хөгжүүлэхэд бүхий л хүч оюун ухаанаа зориулж, зориулахаар шийдсэн эрдэмтдийнхээ хүчээр хийж ирсэн. Цаашид Монголын төр бодлогоор дэмжиж байж хурдтай хөгжих боломжтой, тэгж ч бусад улс орнууд хурдтай хөгжиж байгааг хэлэхийг хүсч байна. Бид ямар ч байсан эхлэлийг тавьлаа, дэлхийн эрдэмтдийн анхаарлыг Монгол руу чиглүүллээ, өөрсдийн зүгээс бүхий л хүчээ илүүтэй дайчлах нь ойлгомжтой ч одоо төр засгаас бодлогоор дэмжиж бодитоор хөгжүүлэх цаг болсон гэдгийг дахиалд л хэлмээр байна. Учир нь тархи судлалын шинжлэх ухаанд зарцуулах санхүүжилт нь дэлхийн топ, хамгийн их төсөвтэй, зардалтай шинжлэх ухаанууд болох сансар судлал, цөмийн энерги судлалын дараа орж байна. Дэлхийн шилдэг эрдэмтдийн лекцүүд тархи судлалын чиглэлээр хамгийн сүүлийн үеийн судалгааны мэдээллийг манай улсын эмч, судлаачид болон оюутан залууст шууд хүргэсэн учраас тэд эрдэм шинжилгээний ажилд татагдах, мөн эдгээр эрдэмтэдтэй холбоо тогтоох, тэдний лабораторид ажиллах боломж хайхад нь туслах, дэмжлэг үзүүлэх боломжийг бид олгож байна. Мөн түүнчлэн энэ хурал дээрээ бид тархи судлалтай холбоотой бүхий л салбарын дотоодын эрдэмтэн судлаачдаа урьж өнгөрсөн жилд бүтээж туурвисан ажлаа бие биедээ танилцуулах, хэлэлцэх, цаашид хамтарсан төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, мэдлэг солилцох боломж олгодог хурал юм.

Монгол улсын хувьд тархи судлалын салбар хэр хөгжиж явна вэ?

-Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнууд бодлогоор шинжлэх ухаан, тэр дундаа тархи судлалын салбартаа ихээхэн анхаарч хөрөнгө мөнгө зарцуулж байж амжилтыг авчирч байна. Бид хоцрохгүй байхыг эрмэлзэж 2014 онд Монголын нейросайнсын нийгэмлэгийг үүсгэн байгуулж, 2018 оноос АШУҮИС бодлогоор дэмжиж тэргүүлэх чиглэлээ болгон Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор Төрийн ордонд “Тархи судлал XXI зуун” сэдэвт Нобелийн шагналтны чуулганыг зохион байгуулсан. Уг чуулганд Дэлхийн тархи судлалын байгууллагын ерөнхийлөгч Пьер Магистретти, тархи судлалын хамгийн нэр хүндтэй “Нейросайнс” сэтгүүлийн ерөнхий редактор Хуан Лерма, Нобелийн шагналт эрдэмтэн Эдварт Мозер тэргүүтэй 11 орны 20 гаруй эрдэмтэн, үндэсний 1000 гаруй эрдэмтэн нэгэн дор хуран чуулж, тархи судлалын шинжлэх ухааныг сурталчилан таниулсан сайхан үйл ажиллагаа болсон. Мөн энэхүү хуралдааны үр дүнгээр Монголд Тархи судлалын мэргэжлийн байгууллагын хэрэгцээ шаардлага их байгааг анзаарч дараа жил нь буюу 2019 оны 4 сарын 24-нд АШУҮИС дээр Тархи судлалын хүрээлэнг үүсгэн байгуулсан. Уг хүрээлэнг үүсгэн байгуулах нээлтийн ёслолд БНХАУ-ын Шинжлэх ухааны академийн Тархи судлалын хүрээлэнгийн захирал Мү Мин Пүү болон Шанхайн ЖиаоТоны их сургуулийн дэд ерөнхийлөгч оролцож, цаашид хамтарсан төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, хүний нөөцийг бэхжүүлэх тал дээр хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан юм.

Тархи судлалын хүрээлэнгийн судалгаа нь үндсэн 2 чиглэлтэй. Эхний чиглэл нь тархи, мэдрэлийн эс хоорондын молекул механизмуудыг судлах суурь судалгаа, хоёр дах чиглэл нь мэдрэл ба сэтгэцийн эмгэгийн эмнэлзүйн судалгаанууд юм. Үүнд Монгол Улс дахь мэдрэл болон сэтгэцийн өвчнүүдийн тархварзүй, эмнэлзүй, тэдгээрт нөлөөлж буй эрсдэлт хүчин зүйлс ялангуяа стрессийн шалтгаант биеийн ба сэтгэцийн эмгэгүүд тэдгээрийн уялдаа холбоог орчин үеийн нарийвчлал бүхий багажийн шинжилгээнд тулгуурлан оношилж, эмчлэн, шинэ стандарт, дэвшилтэт технологийг Монгол улсдаа нутагшуулж, практикт нэвтрүүлэх зорилготой юм.

Манай тархи судлалын хүрээлэн яг одоогийн байдлаар хүн амзүйн кохорт судалгаан дээр ажиллаж байгаа бөгөөд Монгол улсад сүүлийн 30 жилд улс төр, нийгмийн шилжилттэй холбоотойгоор хүн амын амьдралын хэв маяг төдийгүй хоол хүнс, боловсрол, тэр ч байтугай өвчлөл нас баралтын үзүүлэлт өөрчлөгдсөн энэ үед хүн амын дундах стресс, нойрны өөрчлөлттэй холбоотой эмнэлзүйн шинж тэмдгүүдийг судлах суурь судалгааг эхлүүлсэн. Ер нь хүний бүх эрхтэн тогтолцоо, хүнийг бүхэлд нь удирддаг тархиа судалж байж бусад эрхтэнээ илүү сайн судална шүү дээ. Тархи хаана судалж байна тэнд шинжлэх ухаан хөгжиж байна гэж хэлж болно.

Та дээр тархи судлалын шинжлэх ухаан нь дэлхийн тэргүүлэх шинжлэх ухаан хэмээн дурьдсан. Тэгвэл тус шинжлэх ухааныг хөгжүүлэхэд бидэнд хэр их боловсон хүчин болоод техник технологийн нөөц бололцоо байна вэ?

Бид жил бүр тархи судлалын олон улсын хурал зохион байгуулахаас гадна хүний нөөцийг бодлогоор хөгжүүлэх зорилгоор АШУҮИС-ийн Тархи судлалын хүрээлэн, Дэлхийн тархи судлалын байгууллагатай хамтран “Тархи Судлалын үндсэн техникүүд 2020” сэдэвт 6 өдрийн сургалтыг 3 дахь жилдээ зохион байгуулж байгаа. Уг сургалтаар мэдрэлийн эсийн бүтэц, үйл ажиллагаа болон төрх үйлийн тархи судлалын талаарх суурь ойлголт, судлах арга аргачлал, түүний эмнэлзүйн ач холбогдлын тухай мэдлэг, дадлага, туршлага олгох зорилгоор лекц, семинар, туршилт, хэлэлцүүлэг зэрэг олон талт сургалтын хэлбэрүүд багтсан. Түүнчлэн тархи судлалын чиглэлээр суралцах, ажиллахад нь дэмжлэг болох зорилгоор дотоод, гадаадын лабораториудын дэлгэрэнгүй мэдээлэл, судлаач нартай нь биечлэн уулзах боломжоор хангасан. Жишээлбэл энэ удаагийн сургалтанд Япон улсын Кюүшүгийн их сургуулийн эрдэмтэн Т.Хирамото болон Энэтхэг улсын Панжабын их сургуулийн эрдэмтэн А.Кухад нар өөрсдийн лаборатори, судалгааны ажлын явц, үр дүнгээс бидэнд танилцуулж, манай оюутнуудыг хүлээн авч сургахад бэлэн байгаагаа илэрхийлсэн юм.

Мөн бид залуу боловсон хүчнээ сайжруулан дэмжих зорилгоор гадаад хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлсний үр дүнд АНУ-ын Харвардын их сургуульд Н.Эрхэмбаяр, БНСУ-ын Тархи судлалын хүрээлэнд Г.Индра, Ханяны их сургуульд О.Ундармаа, Н. Ариунзаяа нарыг болон Тайваний Ченкүний үндэсний их сургуульд Б.Галиндэв нарыг тархи судлалын чиглэлээр магистр, докторын болон богино хугацааны сургалтанд илгээж суралцуулж байна.

Тархи судлалын хүрээлэнгийн цаашдын хэтийн төлвөөс танилцуулаач?

Бид эхлээд өөрсдийн бааз сууриа бэхжүүлэх шаардлагатай байна. Ингэхийн тулд хамгийн түрүүнд боловсон хүчин болоод тоног төхөөрөмжийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх явдал юм. Иймд манай сургууль олон улсын стандартыг хангасан хулганы колони байгуулж, тархи судлал болон бусад судалгааны байгууллагуудыг хангаж эхэлсэн. Бид цаашлаад лабораторийн амьтны бусад төрөл зүйлүүдийн колонийг бий болгоно. Удахгүй туршилтын сармагчинтай болох зорилготой ажиллаж байна. Бид энэ намраас тархи судлалын хүрээлэн дээр нойрны эмгэг болон стрессийг оношлох иж бүрэн үйл ажиллагаатай эмнэлзүйн төвийнхөө үүд хаалгаа нээх болсныг дуулгахад таатай байна. Тус төв маань орчин үеийн тоног төхөөрөмжүүдээр тоноглогдсон. Үүнд тархины болон зүрхний цахилгаан бичлэг хийхээс гадна тархины цусан хангамжийг үнэлэх зорилгоор доплерографийн аппарат, мөн унтах үеийн тархины эсийн үйл ажиллагаа, цусан дахь хүчил төрөгчийг хэмжих замаар нойрны эмгэгийг үнэлдэг полисомнографийн аппарат, цусан дахь хүчилтөрөгчийн хэмжээг үнэлдэг пульсоксиметр суурилуулаад байна, удахгүй нүүрний болон их биеийн булчингийн мэдрэлийг  үнэлдэг электронейрографи, электромиографийн аппаратуудыг суурилуулж шаардлагатай тоног төхөөрөмжөөр хангах төлөвлөгөөтэй байна. Энэхүү багажууд нь монголчууд бидний үнэт капитал болох эрүүл мэнд тэр дундаа хамгийн чухалд тооцогддог мэдрэлийн ба сэтгэцийн эрүүл мэндэд үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байна. Шинжлэх ухааныг хөгжүүлэхэд судалгааны байгууллагууд ялангуяа их сургуулиуд дотоод нөөцөө сайтар тодорхойлж хамтарч ажиллах шаардлагатай байна. Дан ганцаар явдаг байдал цаашид хол явахгүй болох нь тодорхой болж байна. Үүнийг бид их сургуулийнхаа хүрээнд эхлүүлж салбар дундын лабораториудыг үүсгэж бэхжүүлэх ажлаа эхэлж байна

Ярилцсанд баярлалаа.

Ярилцсан: Н.Гантулга

БЛИЦ

“Зэрлэгүүдийг хүлээхүй” нэртэй Холливудын оддын Монгол жүжигчидтэй хамтран тоглосон тун сонирхолтой дэлгэцийн бүтээл та бидний мэлмийг мялаахад бэлэн болжээ. Энэхүү киног өнгөрсөн онд Венецийн кино наадмын үеэр үзэгчдэд анх хүргэжээ.

Уг киноны эмэгтэй гол дүрийг загвар өмсөгч, жүжигчин Б.Ганчимэг бүтээсэн юм. Тэрбээр Венецийн кино наадмын 76 дахь нээлтийн ёслолын үеэр Холливудын алдарт жүжигчин Жонни Депп, Роберт Патенсон нартай хамтран улаан хивсний ёслолд оролцож, Монгол орноо дэлхий дахинд сурталчилсан бахархам амжилттай яваа бүсгүй. Мөн түүнтэй хамтран “Зэрлэгүүдийг хүлээхүй” кинонд Монголын нэрт жүжигчид хамтран тогложээ. Тодруулбал, Ардын жүжигчин П.Цэрэндагва, Гавьяат жүжигчин Д.Гүрсэд нар хамтран тус кинонд дүр бүтээсэн байна. Киноны албан ёсны эрхийг “Black Stallion” продакшн авч, энэ сарын 21-нээс Монголын кино театруудаар үзэх боломжийг олгож байгаа аж. Жүжигчин, загвар өмсөгч Б.Ганчимэг Англид 10 гаруй жил амьдарч байгаа бөгөөд тэрбээр тун саяхан Америкийн “The glassmagazine.com”  сайтад ярилцлага өгчээ. Түүний энэхүү ярилцлагыг та бүхэндээ хөрвүүлэн хүргэж байна.

-Таны бага нас хэрхэн өнгөрсөн бэ?

-Миний бага нас эгэл жирийн хүүхдүүдийн адил өнгөрсөн. Амралтаараа хөдөө байдаг эмээгийндээ очдог байлаа. Эмээ минь нүүдэлчин хүн. Бид амралтаараа эмээдээ тусалж, мал сүргийг нь хариулдаг байсан. Монголчууд бага балчир наснаасаа эхлэн байгаль дэлхийтэйгээ ойрхон өсөж, эх дэлхийгээ хайрлан энэрч сурдаг. Энэ зан чанар нь надтай үргэлж холбоотой байсаар ирсэн. Эмээ надад “Бүдэрч унасан ч тоосоо гүвээд урагш алхах хэрэгтэй шүү” хэмээн үргэлж хэлдэг байсан. Энэ үг намайг өнөөдрийн амжилтад хөтөлсөн гэж би боддог. Миний алдаж оносон бүхэн намайг урагш алхаж тэмүүлэх замд хөтөлдөг. Би зүрх сэтгэлдээ үргэлж орчин үеийн нүүдэлчин Монголын хэв шинжийг агуулж байдаг.

-Та жүжигчин болохоосоо өмнө загвар өмсөгч байсан. Моделийн карьераа хэрхэн эхлүүлж байсан талаараа сонирхуулаач?

-Би зүгээр л зөв газраа зөв цагтаа байсан юм.

-Та цаашид жүжигчний карьераа үргэлжлүүлэхийг хүсэж байна уу?

-Би бага байхын ном уншиж, кино үзэх дуртай хүүхэд байсан. Кино бүрийг үзсэнийхээ дараа үйл явдлуудыг үргэлжлүүлэн толгойдоо ургуулан боддог байлаа. Загвар өмсдөг болсноосоо хойш зар сурталчилгаа, клипэнд тоглохын тулд олон ч шалгаруулалтад оролцсон. Тэд надаас жүжиглэх ур чадвартай байхыг шаарддаг байлаа. Энэ нь эхэндээ надад хэцүү санагдаж байсан. Гэхдээ би өөрийгөө тав тухтай байлгаад хөгжихгүй байхыг хүсээгүй. Тиймээс өөртөө урам зориг өгч, илүү ихээр хичээн суралцаж эхэлсэн. Тэр үеэс л жүжиглэхээс өөр зүйл миний сонирхлыг татахаа больсон. Тун удалгүй жүжигчний мэргэжил миний сэтгэл зүрхийг бүрэн эзэмдсэн. Эцэст нь би жүжигчний мэргэжлээр сургуульд суралцан төгсөж, кинонд дүр бүтээж эхэлсэн.

-Загвар өмсөгч, жүжигчин мэргэжилд ижил төстэй зүйл ажиглагдсан уу?

-Энэ хоёр салбарт цөөн хэдэн ижил чадварыг эзэмшсэн байх хэрэгтэй юм шиг санагдсан. Нэг ёсондоо жүжиглэх, загвар өмсөх гэдэг нь хэн нэгний бүтээсэн загвар, түүхийг олон нийтэд толилуулдгаараа адилхан. Тиймээс та дизайнер, найруулагч, зохиолчийн санасан бүхнийг үзэгчдэд хүргэхийн тулд тэдэнтэй маш сайн хамтран ажиллах хэрэгтэй. Миний, туршлагаас үзэхэд загвар өмсөгчид ямар ч камертай маш сайн харилцаж сурах ёстой. Чи хэн нэгнээс ичиж, санаа зоволгүйгээр камертай харьцаж сурснаар кино дэлгэцийн талбарт ч гарч ирэх боломж нээгдэнэ. Бас нэг нийтлэг тал бол олон цагийн зураг авалтыг тэсвэрлэхэд шаардагдах уян хатан байдал, зураг авалт бүрд найруулагчийн илэрхийлэхийг хүссэн зүйлийг хүргэх тууштай байдал шаардлагатай.

-Таны инстаграм хуудсыг харахад загварын ертөнц салшгүй нэг хэсэг чинь юм шиг санагдсан. Магадгүй загвар гэдэг таны өөрийгөө олон нийтэд илэрхийлэх арга хэрэгсэл байж болох юм?

-Би тав, зургаан настай байхдаа хүүхэлдэйдээ зориулж загвар зохион бүтээж, хувцас оёдог байсан. Мөн Монголын өсвөр насны охидын дунд зохион байгуулдаг загварын уралдаанд оролцож шагнал хүртэж байлаа. Тиймээс загвар бол миний хувьд өөрийгөө илэрхийлэх гол арга хэрэгсэл гэж хэлж болно.

Миний тоглосон “Intelligence” киноны дүр маань үүнийгээ илэрхийлэх боломжийг олгосон бөгөөд киноны дүрд тоглосон нь надад тун сонирхолтой байсан. Би шинэ дүрд тоглохдоо тухайн дүрийн онцлог хэв маягт нь их татагддаг.

-Америкт нээлтээ хийсэн “Зэрлэгүүдийг хүлээхүй” кинонд та Холливудын ододтой хамтран тоглосон. Жүжигчнийхээ карьерыг эхлүүлээд удаагүй байхдаа алдартнуудтай хамтран ажиллах ямар санагдсан бэ. Тэд танд ямар зөвлөгөө өгөв?

-Миний дүр голчлон ноён Марк Райленстай холбогдож байсан. Гэхдээ би жүжигчин Жонни Депптэй хамт нэг удаагийн зураг авалтад оролцсон. Гайхалтай байсан. Тэдэнтэй хамтран ажиллах нь миний хувьд маш том аз завшаантай зүйл. Тэд надад жүжигчин хүн дүрээ бүтээхийн тулд хэрхэн нухацтай хандах хэрэгтэйг ойлгуулсан. Би тэднээс, маш их зүйл сурч чадсандаа баяртай байгаа.

Марк үргэлж намайг дэмжиж, тусалж байсан. Тэр үнэхээр ёс зүйтэй, даруухан хүн шүү. Хэзээ нэгэн цагт бид дахин хамтарч ажиллана гэдэгт итгэлтэй байна. Би ийм алдартай хүнд монгол хэл заана гэж төсөөлж ч байгаагүй. Тэр монгол хэлийг маш хурдан сурсан. Үнэндээ монгол хэлийг гаднын хүссэн хүн бүр сурах амаргүй.

-”Зэрлэгүүдийг хүлээхүй” киноны гол дүрд тоглоход танд хамгийн хэцүү нь юу байсан бэ?

-Энэ дүр намайг бүх талаар сорьсон. Жүжигчний хувьд өөрийгөө бүх талаар хөгжүүлж чадсандаа баяртай байна. Мөн өөрийн ур чадварыг ахиулах, шалгах дүрүүдэд тоглохыг хүсдэг. Энэ дүрийнхээ ачаар би байгаль дэлхий, нүүдэлчин соёлтойгоо эргэн холбогдсон. Мөн эмээтэйгээ хамт өссөн тэр сайхан цаг мөч рүүгээ эргээд очих шиг л болсон шүү.

- Та Девид Швиммер, Ник Мохаммед нарын бүтээл “Intelleigence” кинонд инээдмийн дүрийг бүтээсэн. Та өөр дүрд хувирахад бэлэн байна уу?

-Би инээдмийн кинонд тоглоно гэж хэзээ ч бодож байгаагүй. Энэ миний хувьд анхны инээдмийн киноны дүр байлаа. Надад маш сайхан санагдаж байна. Жүжигчин хүн олон дүрд хувирч өөрчлөгдөж байх нь чухал гэдгийг ойлгосон. Би цаашид илүү их хөдөлмөрлөх болно.

-Венецийн кино наадмын дэлгэцээс өөрийнхөө монгол дүр төрхийг харахад ямар байсан бэ?

-Мэдээж “Зэрлэгүүдийг хүлээхүй” кинонд оролцон тоглосон нь миний энэ цагийн хамгийн өндөр амжилт. Найруулагч, продюссер маань энэ киногоо бүтээхийн тулд 25 жил хүлээсэн. Намайг кинондоо тоглуулахаар сонгосон явдал нь үнэхээр гайхалтай байлаа. Мөн найруулагч Дэвид Швиммертэй “Intelligence” кинонд хамтарч ажилласан нь надад мөн адил гайхалтай туршлага байлаа гэдгийг хэлмээр байна.

-Танд тоглохыг хүсдэг мөрөөдлийн дүр бий юү?

-Би өөр өөр зан араншинтай дүрд тоглохыг их хүсэж байна. Өнөөг хүртэл би чамгүй олон кинонд оролцон тоглосон. Ирээдүйд уран зөгнөлт, шинжлэх ухааны болон тулаант кинонд дүр бүтээхийг хүсдэг. Энэ ташрамд, кино урлагт өөрийн хүсэл тэмүүллийг хуваалцаж буй бүх хүнд талархаж байна. Цаашид тэдэнтэй илүү ойроос харилцаж, хамтран ажиллахын төлөө хичээх болно.

Г.Нямсүрэн

Эх сурвалж: “Монголын үнэн” сонин

“Зэрлэгүүдийг хүлээхүй” нэртэй Холливудын оддын Монгол жүжигчидтэй хамтран тоглосон тун сонирхолтой дэлгэцийн бүтээл та бидний мэлмийг мялаахад бэлэн болжээ. Энэхүү киног өнгөрсөн онд Венецийн кино наадмын үеэр үзэгчдэд анх хүргэжээ. Уг киноны эмэгтэй гол дүрийг загвар өмсөгч, жүжигчин Б.Ганчимэг бүтээсэн юм. Тэрбээр Венецийн кино наадмын 76 дахь нээлтийн ёслолын үеэр Холливудын алдарт жүжигчин Жонни Депп, Роберт Патенсон нартай хамтран улаан хивсний ёслолд оролцож, Монгол орноо дэлхий дахинд сурталчилсан бахархам амжилттай яваа бүсгүй. Мөн түүнтэй хамтран “Зэрлэгүүдийг хүлээхүй” кинонд Монголын нэрт жүжигчид хамтран тогложээ. Тодруулбал, Ардын жүжигчин П.Цэрэндагва, Гавьяат жүжигчин Д.Гүрсэд нар хамтран тус кинонд дүр бүтээсэн байна. Киноны албан ёсны эрхийг “Black Stallion” продакшн авч, энэ сарын 21-нээс Монголын кино театруудаар үзэх боломжийг олгож байгаа аж. Жүжигчин, загвар өмсөгч Б.Ганчимэг Англид 10 гаруй жил амьдарч байгаа бөгөөд тэрбээр тун саяхан Америкийн “The glassmagazine.com”  сайтад ярилцлага өгчээ. Түүний энэхүү ярилцлагыг та бүхэндээ хөрвүүлэн хүргэж байна.

-Таны бага нас хэрхэн өнгөрсөн бэ?

-Миний бага нас эгэл жирийн хүүхдүүдийн адил өнгөрсөн. Амралтаараа хөдөө байдаг эмээгийндээ очдог байлаа. Эмээ минь нүүдэлчин хүн. Бид амралтаараа эмээдээ тусалж, мал сүргийг нь хариулдаг байсан. Монголчууд бага балчир наснаасаа эхлэн байгаль дэлхийтэйгээ ойрхон өсөж, эх дэлхийгээ хайрлан энэрч сурдаг. Энэ зан чанар нь надтай үргэлж холбоотой байсаар ирсэн. Эмээ надад “Бүдэрч унасан ч тоосоо гүвээд урагш алхах хэрэгтэй шүү” хэмээн үргэлж хэлдэг байсан. Энэ үг намайг өнөөдрийн амжилтад хөтөлсөн гэж би боддог. Миний алдаж оносон бүхэн намайг урагш алхаж тэмүүлэх замд хөтөлдөг. Би зүрх сэтгэлдээ үргэлж орчин үеийн нүүдэлчин Монголын хэв шинжийг агуулж байдаг.

-Та жүжигчин болохоосоо өмнө загвар өмсөгч байсан. Моделийн карьераа хэрхэн эхлүүлж байсан талаараа сонирхуулаач?

-Би зүгээр л зөв газраа зөв цагтаа байсан юм.

-Та цаашид жүжигчний карьераа үргэлжлүүлэхийг хүсэж байна уу?

-Би бага байхын ном уншиж, кино үзэх дуртай хүүхэд байсан. Кино бүрийг үзсэнийхээ дараа үйл явдлуудыг үргэлжлүүлэн толгойдоо ургуулан боддог байлаа. Загвар өмсдөг болсноосоо хойш зар сурталчилгаа, клипэнд тоглохын тулд олон ч шалгаруулалтад оролцсон. Тэд надаас жүжиглэх ур чадвартай байхыг шаарддаг байлаа. Энэ нь эхэндээ надад хэцүү санагдаж байсан. Гэхдээ би өөрийгөө тав тухтай байлгаад хөгжихгүй байхыг хүсээгүй. Тиймээс өөртөө урам зориг өгч, илүү ихээр хичээн суралцаж эхэлсэн. Тэр үеэс л жүжиглэхээс өөр зүйл миний сонирхлыг татахаа больсон. Тун удалгүй жүжигчний мэргэжил миний сэтгэл зүрхийг бүрэн эзэмдсэн. Эцэст нь би жүжигчний мэргэжлээр сургуульд суралцан төгсөж, кинонд дүр бүтээж эхэлсэн.

-Загвар өмсөгч, жүжигчин мэргэжилд ижил төстэй зүйл ажиглагдсан уу?

-Энэ хоёр салбарт цөөн хэдэн ижил чадварыг эзэмшсэн байх хэрэгтэй юм шиг санагдсан. Нэг ёсондоо жүжиглэх, загвар өмсөх гэдэг нь хэн нэгний бүтээсэн загвар, түүхийг олон нийтэд толилуулдгаараа адилхан. Тиймээс та дизайнер, найруулагч, зохиолчийн санасан бүхнийг үзэгчдэд хүргэхийн тулд тэдэнтэй маш сайн хамтран ажиллах хэрэгтэй. Миний, туршлагаас үзэхэд загвар өмсөгчид ямар ч камертай маш сайн харилцаж сурах ёстой. Чи хэн нэгнээс ичиж, санаа зоволгүйгээр камертай харьцаж сурснаар кино дэлгэцийн талбарт ч гарч ирэх боломж нээгдэнэ. Бас нэг нийтлэг тал бол олон цагийн зураг авалтыг тэсвэрлэхэд шаардагдах уян хатан байдал, зураг авалт бүрд найруулагчийн илэрхийлэхийг хүссэн зүйлийг хүргэх тууштай байдал шаардлагатай.

-Таны инстаграм хуудсыг харахад загварын ертөнц салшгүй нэг хэсэг чинь юм шиг санагдсан. Магадгүй загвар гэдэг таны өөрийгөө олон нийтэд илэрхийлэх арга хэрэгсэл байж болох юм?

-Би тав, зургаан настай байхдаа хүүхэлдэйдээ зориулж загвар зохион бүтээж, хувцас оёдог байсан. Мөн Монголын өсвөр насны охидын дунд зохион байгуулдаг загварын уралдаанд оролцож шагнал хүртэж байлаа. Тиймээс загвар бол миний хувьд өөрийгөө илэрхийлэх гол арга хэрэгсэл гэж хэлж болно.

Миний тоглосон “Intelligence” киноны дүр маань үүнийгээ илэрхийлэх боломжийг олгосон бөгөөд киноны дүрд тоглосон нь надад тун сонирхолтой байсан. Би шинэ дүрд тоглохдоо тухайн дүрийн онцлог хэв маягт нь их татагддаг.

-Америкт нээлтээ хийсэн “Зэрлэгүүдийг хүлээхүй” кинонд та Холливудын ододтой хамтран тоглосон. Жүжигчнийхээ карьерыг эхлүүлээд удаагүй байхдаа алдартнуудтай хамтран ажиллах ямар санагдсан бэ. Тэд танд ямар зөвлөгөө өгөв?

-Миний дүр голчлон ноён Марк Райленстай холбогдож байсан. Гэхдээ би жүжигчин Жонни Депптэй хамт нэг удаагийн зураг авалтад оролцсон. Гайхалтай байсан. Тэдэнтэй хамтран ажиллах нь миний хувьд маш том аз завшаантай зүйл. Тэд надад жүжигчин хүн дүрээ бүтээхийн тулд хэрхэн нухацтай хандах хэрэгтэйг ойлгуулсан. Би тэднээс, маш их зүйл сурч чадсандаа баяртай байгаа.

Марк үргэлж намайг дэмжиж, тусалж байсан. Тэр үнэхээр ёс зүйтэй, даруухан хүн шүү. Хэзээ нэгэн цагт бид дахин хамтарч ажиллана гэдэгт итгэлтэй байна. Би ийм алдартай хүнд монгол хэл заана гэж төсөөлж ч байгаагүй. Тэр монгол хэлийг маш хурдан сурсан. Үнэндээ монгол хэлийг гаднын хүссэн хүн бүр сурах амаргүй.

-”Зэрлэгүүдийг хүлээхүй” киноны гол дүрд тоглоход танд хамгийн хэцүү нь юу байсан бэ?

-Энэ дүр намайг бүх талаар сорьсон. Жүжигчний хувьд өөрийгөө бүх талаар хөгжүүлж чадсандаа баяртай байна. Мөн өөрийн ур чадварыг ахиулах, шалгах дүрүүдэд тоглохыг хүсдэг. Энэ дүрийнхээ ачаар би байгаль дэлхий, нүүдэлчин соёлтойгоо эргэн холбогдсон. Мөн эмээтэйгээ хамт өссөн тэр сайхан цаг мөч рүүгээ эргээд очих шиг л болсон шүү.

- Та Девид Швиммер, Ник Мохаммед нарын бүтээл “Intelleigence” кинонд инээдмийн дүрийг бүтээсэн. Та өөр дүрд хувирахад бэлэн байна уу?

-Би инээдмийн кинонд тоглоно гэж хэзээ ч бодож байгаагүй. Энэ миний хувьд анхны инээдмийн киноны дүр байлаа. Надад маш сайхан санагдаж байна. Жүжигчин хүн олон дүрд хувирч өөрчлөгдөж байх нь чухал гэдгийг ойлгосон. Би цаашид илүү их хөдөлмөрлөх болно.

-Венецийн кино наадмын дэлгэцээс өөрийнхөө монгол дүр төрхийг харахад ямар байсан бэ?

-Мэдээж “Зэрлэгүүдийг хүлээхүй” кинонд оролцон тоглосон нь миний энэ цагийн хамгийн өндөр амжилт. Найруулагч, продюссер маань энэ киногоо бүтээхийн тулд 25 жил хүлээсэн. Намайг кинондоо тоглуулахаар сонгосон явдал нь үнэхээр гайхалтай байлаа. Мөн найруулагч Дэвид Швиммертэй “Intelligence” кинонд хамтарч ажилласан нь надад мөн адил гайхалтай туршлага байлаа гэдгийг хэлмээр байна.

-Танд тоглохыг хүсдэг мөрөөдлийн дүр бий юү?

-Би өөр өөр зан араншинтай дүрд тоглохыг их хүсэж байна. Өнөөг хүртэл би чамгүй олон кинонд оролцон тоглосон. Ирээдүйд уран зөгнөлт, шинжлэх ухааны болон тулаант кинонд дүр бүтээхийг хүсдэг. Энэ ташрамд, кино урлагт өөрийн хүсэл тэмүүллийг хуваалцаж буй бүх хүнд талархаж байна. Цаашид тэдэнтэй илүү ойроос харилцаж, хамтран ажиллахын төлөө хичээх болно.

Г.Нямсүрэн

Эх сурвалж: “Монголын үнэн” сонин

Голомт банкнаас худалдааны бизнес эрхлэгчдэд зориулан нэвтрүүлж буй зээлийн талаар тус банкны Бизнес хөгжлийн менежер Э.Нямбаяртай ярилцаж, тодрууллаа.

• Эдийн засгийн тодорхойгүй нөхцөл байдалтай байгаа энэ цаг үе дотоодын худалдаа үйлчилгээний салбарынханд хүндхэн сорилт болж байгаа тухай бизнес эрхлэгчид хэлж байгаа. Тэр дундаа жижиглэн худалдааны салбарт үзүүлж буй нөлөө цаашид хэрхэх төлөвтэй байна вэ?
• Худалдаа эрхэлдэг аж ахуйн нэгж нь өөрөө үйлдвэрлэл явуулахгүй боловч үйлдвэрлэгчээс бараа, материал худалдан авч ямар нэг нэмэлт боловсруулалт хийлгүйгээр дахин худалддаг онцлогтой салбар. Жижиглэн худалдааны салбар дундаа удаан эдэлгээтэй бараа бүтээгдэхүүн болох цахилгаан бараа, автомашины худалдаа буурахаар байгаа бол түргэн эдэлгээтэй бараа бүтээгдэхүүний худалдаа эргэн сэргэхээр байна. Учир нь өрхүүд хэрэглээний бүтэцдээ томоохон өөрчлөлт оруулж эхэлсэн бөгөөд удаан эдэлгээтэй бараа бүтээгдэхүүн худалдан авалтыг түр хойшлуулах төлөвтэй байна.
• Голомт банкны зүгээс жижиглэн худалдаа эрхлэгчдийн бизнесийг дэмжих тал дээр хэрхэн ажиллаж байна вэ?
• Худалдааны салбар нь Монгол Улсын эдийн засаг, зах зээлд томоохон нөлөө үзүүлэхүйц, олон бизнес эрхлэгчид, ажлын байрыг багтаасан ач холбогдол бүхий салбар. Судалгаанаас харахад өнөөгийн байдлаар худалдааны салбарт жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдийн 35 орчим хувь төвлөрөн үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд бараа материалын татан авалт, эргэлтийн хөрөнгөөр тасралтгүй хангах, ажлын байр, түрээсийн төлбөр гэх мэт санхүүжилтийн хэрэгцээ шаардлагатай байдаг салбар. Манай банкны тухайд жижиг, дунд бизнесийн зах зээлд өргөн хүрээтэй судалгаа хийсний үр дүнд зах зээлийн голлох секторууд болох худалдаа, үйлдвэрлэл, үйлчилгээний сектор, тэдгээрийн нийт оролцогчдод өндөр үр өгөөжтэй, хялбар, хямд байх, зах зээл дэх мөнгөн урсгалыг сайжруулахад чиглэсэн иж бүрэн бүтээгдэхүүнүүдийг зах зээлд нэвтрүүлээд байна. Тухайлбал, худалдаа үйлчилгээний салбарын зах зээлд зориулан “Жижиглэн худалдааны зээл”, “Худалдаа үйлчилгээний талбай худалдаж авах зээл”, худалдаа үйлдвэрлэлийн зах зээлд зориулан “Үйлдвэрлэлийн зээл”, үйлдвэрлэл худалдааны гинжин хэлхээ буюу “Дилер финанс”, “Авлага барьцаалсан зээл” зэрэг бүтээгдэхүүнийг зах зээлд анхлан болон шинээр нэвтрүүллээ.
• Жижиглэн худалдааны зээлийн талаар илүү дэлгэрэнгүй танилцуулбал?
• “Жижиглэн худалдааны зээл” нь судалгааны үндсэн дээр худалдаа үйлчилгээний салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй бизнес эрхлэгчдийн эргэлтийн хөрөнгийг нэмэгдүүлэх зориулалттай, эргэн төлөлтийн ачаалал бага байхаар төлөвлөсөн, зээлийн судалгаа шийдвэр гаргалт, үр ашгийн тооцоолол, барьцаа хөрөнгийн үнэлгээ зэрэг асуудлыг маш хялбар, хурдан шуурхай байхаар шийдвэрлэсэн зээлийн бүтээгдэхүүн юм. Мөн бизнес эрхлэгчдэд үүсэж болох санхүүгийн хэрэгцээг шийдвэрлэх зээлийг жижиглэн худалдаа эрхлэгчдэдээ зориулан санал болгож байгаа. Үүнд, салбарын онцлогийг харгалзан ажлын байраа буюу худалдаа үйлчилгээний талбайгаа худалдан авах, өөрийн үндсэн хөрөнгө, хуримтлалтай болоход зориулсан урт хугацаатай “Худалдаа үйлчилгээний талбайн зээл”, худалдааны үйл ажиллагаа, эргэлтийн хөрөнгөд дарамт учруулахгүйгээр ажлын байрны түрээсийн төлбөрийн асуудлаа урьдчилан бөөнөөр төлөх, богино хугацаанд эрсдэлгүй шийдвэрлэхэд зориулсан зээл буюу “Худалдаа, үйлчилгээний талбайн түрээсийн төлбөрийн зээл”-ийг харилцагчдадаа санал болгож байна.
• Жижиглэн худалдааны зээл нь бусад зээлтэй харьцуулахад ямар онцлог, ач холбогдолтой зээл вэ? Худалдааны бизнес эрхлэгч нарт ямар боломжийг олгох вэ?
• “Жижиглэн худалдааны зээл болон ПОС-ын орлого барьцаалсан зээл” нь зорилтот зах зээлийн судалгааг өргөн хүрээнд хийсний үндсэн дээр худалдаа, үйлчилгээний салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй бизнес эрхлэгчдэд нийтлэг тулгамддаг хэрэгцээ болох бараа материалаа татан авах замаар эргэлтийн хөрөнгөө нэмэгдүүлэх боломжийг олгодог. Мөн зээл авсны дараах эргэн төлөлтийн ачааллыг боломжит бага түвшинд байлгах, хамгийн гол нь харилцагчаас нэмэлт барьцаа хөрөнгө шаардалгүй өөрийн худалдаалж буй бараа материалыг өнөөгийн үнэ цэнээр үнэлүүлэн үнийн дүнгийн тодорхой хувьд нь өөрийн хүсэж буй зээлийг үр ашгийн тооцоолол, барьцаа хөрөнгийн үнэлгээ зэргээс хамааран уян хатан, хялбар, хурдан шуурхай байдлаар шийдвэрлүүлэн авах боломжтой юм.
• Бизнес эрхлэгчид уг зээлийн үйлчилгээг хэрхэн авч болох вэ? Энэхүү зээлд хамрагдахын тулд ямар нөхцөл, шаардлагуудыг хангасан байх ёстой вэ?
• “Жижиглэн худалдааны зээл” нь маш энгийн нөхцөлтэй. Тухайн бизнесээ 12 сараас дээш хугацаагаар эрхэлсэн байх, мөн нэр бүхий томоохон зах, худалдааны төвүүдэд түрээсийн болон өөрийн эзэмшлийн лангуу павильонтой байх, тэр нь түрээсийн гэрэээгээр баталгаажсан байхад л та өөрийн хэрэгцээт дүнгээр зөвхөн бараа материалаа барьцаалан энэхүү зээлийг авах боломжтой. Харин ПОС-ын орлого барьцаалсан зээлийн хувьд харилцагч тухайн бизнесээ 12 сараас дээш хугацаагаар эрхэлсэн, аль нэг банкны ПОС төхөөрөмжийг сүүлийн 6 сар ашигласан байх, мөн тухайн ПОС дээр хийгдсэн гүйлгээний дүн сард хамгийн багадаа 1-3 сая төгрөг байхад энэхүү зээлийг авах боломжтой юм. Харилцагчдад хүргэх үйлчилгээг мэргэшсэн, чанартай байлгах үүднээс “Жижиглэн худалдааны зээл”-ийг томоохон худалдаа үйлчилгээний төвүүдтэй ойрхон байрлах Голомт банкны салбар, нэгжүүдээр борлуулж байна.
• Ярилцсанд баярлалаа.
• Баярлалаа.

Худалдааны зээлийн талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг ЭНД дарж авна уу.

Хүүхдүүдэд аз жаргал бэлэглэж сайхан амьдрал бүтээхэд нь туслах юмсан гэж хүсдэг. Тиймдээ ажилдаа сэтгэл зүрхээ зориулж, цаг үргэлж чадвараа нэмэгдүүлэхийг хичээдэг.

Сэтгэлийн хаттай байвал ямар ч бэрхшээлийг давна. Ямар ч бэрхшээлийг даваад гарсан эмэгтэй бол хүчирхэг эмэгтэй. Бэрхшээлтэй тулгардаггүй хүн гэж байхгүй. Тэгэхээр бүх хүн хүчирхэг. Дотор хүнээ сайн сонсох хэрэгтэй.

Хүн амьдралд бэрхшээлтэй тулгарахынхаа хэрээр муу санаа, бодолтой болчихдог. Бурхан багшийн сургаалд “Юм болгоныг хүндээр тусгаж, бодож шаналах хэрэггүй. Хэт ухаалаг царайлах хэрэггүй. Өнөөдрийнхөө байгаа зүйлээс аз жаргалыг мэдэрч гэнэн байх хэрэгтэй” гэж сургадаг.

Дэлхийн бяцхан миссийн титэмт, хоёр удаа оны онцлох хүүхдээр шалгарсан, “Academy awards” наадмын шилдэг эмэгтэй гол дүрийн шагналт Ц.Мичидмаа гэж мичид шиг гялтганасан охин бий. Багаасаа урлагт хөл тавьж, уран бүтээлчидтэй хамтарч ажилласан болоод ч тэр үү түүний үг хэл, биеэ авч яваа нь хэзээний урлагийн хүн. Өдгөө 11-хэн настай ч “Хайр”, “Аз жаргал”, “Үлгэрийн баатар гэртээ харих замд”, “Зүрхэнд дуссан нулимс”, “Том зургаан толгой” зэрэг 20 орчим дэлгэцийн уран бүтээлд гол болон туслах дүр бүтээгээд амжсан авьяаслаг, бяцхан жүжигчнийг “Монголын гэрэлт ирээдүй” буландаа урилаа.

-Хоёулаа уран бүтээлийн сонин сайхнаас яриагаа эхэлье. Ямартаа ч өглөө бүр цэнхэр дэлгэцээр үзэгчидтэй уулздаг болсон харагдана лээ?

Тийм ээ. Би МҮОНРТ-ийн “Өглөө” хөтөлбөрийн танин мэдэхүйн буланг хөтөлж байгаа. Өмнө нь “SBN” телевизийн хүүхдийн нэвтрүүлэг болон “C1” телевизийн “Хүүхэлдэйн киноны ертөнцөөр” нэвтрүүлгийг хөтөлж байсан. Хөл хорио тогтоосноос хойш NTV телевизийн “Бяцхан мастерууд” шоуг хөтөллөө. Мөн
“Моралаш” хүүхдийн цуврал, хүүхэд, багачуудад татварын тухай ойлголт өгөх “Татвартай танилцсан нь” гэдэг богино хэмжээний кинонд тоглосон. Бас нэлээд хэдэн рекламанд тоглоод амжсан. Түүнчлэн “Мinoti”
хүүхдийн брэндийн нүүр царай болсон гэж хэлж болох байх аа. / инээв/

-Энэ жил харьцангуй завтай байсан болов уу. Зуны амралтаа хэрхэн өнгөрүүлсэн бэ?

-Олон нийтийн арга хэмжээг хориглосон учраас ихэвчлэн гэртээ байлаа. Гэхдээ хажуугаар нь ажлаа
ч амжуулсан. Гэр бүлээрээ Хөвсгөл аймагт очиж амарсан. Ёстой гоё байсан. Хүүхдийн баяраар МҮОНРТ-
ийн онлайн тоглолтод дуулсан. Бас наадмын Live тоглолтод оролцлоо. Завтай байгаа дээрээ өөрийгөө
хөгжүүлэх зүйлд цаг зарцуулахыг хичээсэн.

-Нэг ярилцлагаас нь дууны уран бүтээлдээ түлхүү анхаарах бодолтой байгаа гэж уншсан. Ер нь хэзээнээс эхэлж дуулав?

-“Бяцхан мисс” тэмцээнд оролцох үеэс буюу зургаан настайгаасаа дуулж эхэлсэн. Саяхан бүх сайхан ээж нартаа зориулж “Ээжийн бүүвэйн дуу” хэмээх дуу дуулсан. Ээж, Ганцэцэг эгч хоёр их тусалсан. Ер нь Ганаа эгч маань намайг байнга намайг дэмждэг. Өмнө нь, зөндөө дуу гаргасан ч дүрсжүүлж чадаагүй.
Одоогоор “Gameboy”, “Ээжийн бүүвэйн дуу” гэх хоёр дуугаа дүрсжүүлж, Youtube-т байршуулаад байна. Сүүлийн үед хүүхдийн үсний найр, нэг насны ойн баярт дуулдаг болоод байгаа. Би Black Pink, BTS
гэх мэт к поп хамтлагийн шүтэн бишрэгч. Гэрэл зураг, зурагт хуудсыг нь жааз болон альбоманд хийж
хадгалдаг.

-Тэгвэл чамд өөрөө охидын хамтлаг байгуулах мөрөөдөл бий юү?

-Би жаахан байхдаа охидын хамтлагтай байсан. М.Е.G гэдэг нэртэй. Тэр үед зургаан настай байж. Хамтлагийн гишүүдийнхээ нэрийн эхний үсгээр нэрлэсэн юм. Бусад гишүүн маань бүжгээрээ дагнаад, БНСУ-д тэмцээнд оролцож, түрүүлсэн байна лээ. Харин би киногоо сонгосон.

-Ер нь анх яаж кино урлагтай холбогдсон юм бэ?

-Анх ээж намайг кино сонгон шалгаруулалтад дагуулж очсон. Тэр үеэс л кино урлагтай холбогдсон гэж хэлж болно. Хамгийн анх “Гэрлэн дохио” киноны сонгон шалгаруулалтад оролцсон ч өөрийнхөө алдаанаас болоод тэнцээгүй. Дараа нь “Зүрхэнд дуссан нулимс” киноны сонгон шалгаруулалтад орж тэнцсэн. Анх шалгуулахад маш их сандарч байлаа. Дуу дуулах гэсэн чинь бүр дуу гарч өгөхгүй байсан. Дараа нь ээжид утсаар тэнцсэн гэдгийг маань хэлсэн санагдаж байна. Маш их баярласан. Кинонд тоглож байхдаа “Од болчихлоо” гэж бодсон. Дараа нь киногоо үзсэн чинь тэр киноны жижигхэн хэсэг байсан. Тэгээд ичээд, ээжийнхээ нүдийг дарж байлаа. Хэрвээ ээж, аав маань намайг зоригжуулж, кино сонгон
шалгаруулалтад орохыг санал болгоогүй бол би өдийд хичээлээ хийгээд л явж байх байсан болов уу.

-Ээж нь чиний хувийн менежер шиг л ажилладаг юм билээ. Ээжийгээ хамгийн их баярлуулж байсан үеэ дурсвал?

- Манай ээж нягтлан бодогч мэргэжилтэй. Хувийн компанид менежер хийдэг. Тэр их ажлынхаа хажуугаар миний уулзалт, урлагийн бүх асуудлыг зохицуулдаг. Би тиймэрхүү асуудалд оролцдоггүй. Ер нь бид хоёрын санал бодол зөрдөггүй юм. Хамт суугаад кино үзэхэд, хооллоход яг ижилхэн сэтгэгдэлтэй гарч ирдэг. Ээж маань “Найруулагчийнхаа үгийг сайн сонсоорой. Дүрдээ сайн ороорой. Миний охин мундаг шүү” гэж захидаг. Би ч ээжийнхээ итгэлийг алдахгүй юм сан гэж хичээдэг. Би “Academy awards” наадмаас
шилдэг эмэгтэй дүрийн шагнал хүртэхдээ, “Дэлхийн бяцхан мисс” болохдоо “Ээжийнхээ ачийг жаахан ч гэсэн хариуллаа” гэж бодсон.

-Жүжиглэх ур чадвараа хөгжүүлэхэд хэрхэн анхаардаг вэ?

 -Би гэртээ үеэл ахтайгаа хамт үлгэр, өгүүллэгийг жүжигчилж уншиж тоглодог. Ойрд ах маань хичээлээ хийгээд завгүй байгаа учраас тоглож амжсангүй. Мөн хамтран тоглогч, туршлагатай ах эгч нараас суралцдаг. Бас их кино үздэг. Америкийн “I Carly”, “Thunder mans” болон монголын уран сайхны гоё гоё киног үзэж байгаа

Нийт 20 орчим кинонд тогложээ. Тоглоход хамгийн хэцүү дүр аль нь байсан бэ?

-“Аз жаргал” кинонд тоглохдоо өөрийнхөө хувьд маш их хичээсэн. Яагаад гэвэл, миний дөрөв дэх кино. Тийм болохоор урьдынхаасаа сайжирсан байх ёстой. Бас би тэр үед долоохон настай байсан учраас ачаалал даах хэцүү.Гэхдээ гэр бүлийнхэн хамт байсан болохоор сандраагүй.

-Хоёр удаа оны онцлох хүүхэд болж байсан шүү дээ. Тэр үеийн сэтгэгдлээсээ хуваалцаач?

-Нээрээ тийм ш дээ. Би 2017 онд “Урлаг, уран бүтээл” төрөлд шалгарсан. Мөн өнгөрсөн жил “Би нар” киноны хамт олноороо н э р д эвшиж “Багийн амжилт” төрлөөр “Оны онцлох хүүхэд” болсон. Тэрхүү шагналыг Е р ө н х и й с а й д а а с гардуулдаг. Е р ө н х и й с а й д б ид хо ё р тааралдсаар байгаад бие биенээ таньдаг б о л ч и х с о н . Өнгөрсөн онд шагнал авахад гаднаас орж ирэнгүүтээ “Сайн уу Мичидмаа” гээд мэндэлсэн, аль хэзээний таньдаг юм шиг. Тэр нь надад маш сайхан санагдсан.

-Охидын хамгийн том мөрөөдөл гүнж болох байдаг. Харин чи аль хэдийн тэр мөрөөдлөө биелүүлжээ.

“Дэлхийн бяцхан мисс” тэмцээнээс тэргүүн титэм авах гоё байсан уу?

-Гайхамшигтай. 44 орны 100 гаруй охин оролцсон тэмцээнд Ттүрүүлсэн. Монголоос хоёулаа явсан. Хамгийн хүчтэй өрсөлдөгч АНУ-ын охин байсан. Маш хөөрхөн, авьяастай. Өөрийнхөө төрөлх хэлээр ярьж байгаа учраас өөрийгөө илэрхийлэх чадвар сайтай. Уг нь намайг “Дараа жил ирж шүүгч хийгээрэй” гэсэн юм. Даанч би явж амжаагүй. Яагаад гэвэл, дөрөвдүгээр ангид ороод, хичээл ихтэй байсан.

-Олон орны гоо охидоос их зүйл суралцсан биз дээ?

-Зөндөө найзтай болсон. Олон орны соёлд суралцсан. Гадаад улсын хүүхдүүд бусадтай эелдэг харилцаж, биеэ маш гоё авч явдаг. Тэмцээнд оролцож ирснээс хойш би өөрийгөө хянадаг болсон. Мөн
тэднээс суралцаж, сайн үйлсийн аян хоёр удаа зохион байгуулсан. 2018онд 20 хүүхдэд амин дэмээр баялаг бэлэг, гэр бүлд нь гурил будаа, хэрэгцээт зүйлс өгсөн. Өнгөрсөн жил 50 хүүхдэд бэлэг тарааж, жижигхэн урлагийн тоглолт үзүүлсэн.

-Хүүхэд багачууд өөрийг чинь анддаггүй юм билээ. Заримдаа олны танил байх хэцүү санагддаг уу?

Гоё шүү дээ. Гадуур явж байхад хүмүүс намайг таниад зургаа даруулдаг. Зөвхөн хүүхдүүд биш томчууд хүртэл намайг мэддэг юм билээ. Таарахаараа баяр хүргэж, урмын үг хэлдэг. Гэхдээ зарим хүн муухай үг хэлэх, сэтгэгдэл үлдээсэн байхыг харах нь эвгүй санагддаг. Надад маш олон мундаг жүжигчид гоё үг, сургаал хэлж байсан. Тэр дундаас “Academy awards”-аас шилдэг дүрийн шагнал авах үеэр П.Цэрэндагва ах “Урлагийг эхлүүлж болдог ч төгсгөж болдоггүй юм шүү” гэж хэлсэн. Би энэ үгийг дандаа санаж явдаг. Хэзээ ч мартахгүй.

-Тэгвэл чамд зураг авалтын үеэр зэмлүүлж байсан үе бий юү?

-“Үлгэрийн баатар гэртээ харих зам” кинон дээр Ц.Төмөрхуяг ахад загнуулж байсан. Тэр үед, би ачаалал дааж чадахгүй, шөнийн зураг авалтын үеэр “Гэртээ харьж унтмаар байна” гээд уйлаад байсан гэсэн. Гэхдээ жаахан байсан болохоор сайн санадаггүй л дээ. Тэгсэн Ц.Төмөрхуяг ах “Юун сүртэй юм бэ. Чи битгий уйлаад бай л даа” гээд аргадах, загнахын дундуур хэлсэн гэдэг. Мэдээж, чадахгүй байвал зэмлэл сонсоно. Гэхдээ кинонд тоглох гоё.

-Өөрийнхөө тоглосон киног үзэхэд ямар мэдрэмж төрдөг вэ. Арай өөрөөр жүжиглэдэг байж гэж бодогдох тохиолдол гарах уу ?

-Жаахан байхдаа тоглосон киногоо үзэх гоё. “Үлгэрийн баатар гэртээ харих зам” кинон дээр миний дургүй эгч намайг үнсдэг хэсэг гардаг юм. Би муухай царайгаргах ёстой. Дараа нь үзэхэд хангалттай сайн нүүрний хувирал гаргаж чадаагүй байна лээ. Зарим киногоо үзэхээр ахиад сайн уйлдагбайж, илүү жүжиглэх байсан байна гэж бодогдоно.

-Чамд тоглохыг хүсдэг дүр бий юү?

-Би түүхэн кинонд тоглохыг хүсдэг. Кинонд тоглохын хажуугаар ёс заншлаа мэдэж авна гэж бодохоор гоё санагддаг. Аль эсвэл гаднын уран бүтээлд тоглож үзмээр байна.

-Мичидмаа хэр төлөвлөгөөтэй а ж и л л а д а г в э . О й р ы н зорилгоосоо хуваалцвал?

-Би энэ жил коронавирус гарна гэж би мэдээгүй юм аа. Түүнээс биш зөндөө зорилго байсан. Солонгос явж, хэлний сургуульд сурах бодолтой байсан. Солонгос хэл сурахаар төлөвлөж байгаа. Одоохондоо нэрээ л хэлж мэднэ. Хөл хорио дуусчихвал амжуулах ажил олон байна. Тэр болтол нууц.

- Т э г в э л б и д э н т э й мөрөөдлөөсөө хуваалцаж болох уу?

-Миний мөрөөдөл дуусашгүй. Хамгийн эхнийх нь Солонгосын аль нэг энтертайментын дуучин болох. Дараагийнх нь Холливудын жүжигчин болох. Гэхдээ би Монголоо хэзээ ч орхихгүй. Мөн дан ганц урлагаас гадна эмч , эсвэл хуульч мэргэжилтэй болно гэж бодож байгаа.

“Academy awards”-аас шилдэг дүрийн шагнал авах үеэр П.Цэрэндагва ах “Урлагийг эхлүүлж болдогч төгсгөж болдоггүй юм шүү” гэж хэлсэн.Би энэ үгийг дандаа санаж явдаг. Хэзээ ч мартахгүй.

http://www.npost.mn/a/169607

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Халтмаагийн Баттулга олон хүүхэд төрүүлж өсгөсөн эхчүүдэд “Эхийн алдар” одон гардуулах тухай зарлигийг 2020 оны тавдугаар сарын 29-ний өдөр гаргасан. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигийн дагуу “Эхийн алдар” одонг гардуулах ёслолын үйл ажиллагааг наймдугаар сарын наймны өдрөөс эхлэн засаг, захиргааны нэгжийн түвшинд үе шаттайгаар зохион байгуулж байгаа.

Улмаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Халтмаагийн Баттулга энэ сарын 15-ны өдөр нийслэлийн Баянзүрх дүүрэгт амьдардаг ээжүүдэд “Эхийн алдар” одон гардуулсан билээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс “Эхийн алдар” Хоёрдугаар зэргийн одонгоо гардан авсан Баянзүрх дүүргийн 20 дугаар хорооны иргэн Гансүхийн Мөнхцэцэгийн Өглөөний сонинд өгсөн ярилцлагыг хүргэж байна.

“Бүсгүй уулзалтад одонгийн дээлээрээ гоёж иржээ. Бэлхүүсээ жавхайтал ороож, энгэртээ одонгоо зүүсэн харагдана. Мэнд мэдээд тэрээр танан цагаан шүдээ гялалзуулан инээмсэглэснээр түүнтэй хийх ярилцлага эхэллээ. “Өглөөний зочин”-ыг маань Гансүхийн Мөнхцэцэг гэдэг. 26 настай. Монгол Улсын №179312 дахь “Алдарт эх”. Төрийн ордонд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс одонгоо гардаад гарч ирж байгаа түүний зураг сошиал орчинд нэлээн түгээгдсэн юм. Басхүү түүн шиг залуу “Алдарт эхчүүд”-ийн талаар нийгмийн сүлжээнд хоёр талцсан маргаан ч дэгдсэн. Тэр маргаанаас үүдэж, Баянзүрх дүүргийн 20 дугаар хорооны иргэн, хоёр хүү, хоёр охинтой цэл залуухан “Алдарт эх”-тэй үзэл бодол, амьдрал ахуйнх нь талаар ярилцахаар шийдсэн билээ.

-Өөрийгөө танилцуулахгүй юу?

-Би 2011 онд 85-р сургуулийг төгссөн. “Цэцээ гүн” дээд сургуулийг хүний нөөцийн менежер мэргэжлээр төгсөөд супермаркетуудад худалдааны зөвлөх хийж байлаа. Одоо гэртээ хүүхдүүдээ хардаг. Зав зайгаараа давсаар бэлэг дурсгалын зүйл хийдэг. Гэхдээ хүүхдүүд цэцэрлэг, сургуульд орох болчихоод тэр ажлаа түр зогсоочихоод байна.

-“Алдарт эх”-ийн одонгоо гардсан дурсгалт мөчөө хуваалцаач…

-Гардуулахаас хоёр хоногийн өмнө утастсан юм. “За миний дүү наймдугаар сарын 15-нд Төрийн ордонд Ерөнхийлөгчөөсөө одонгоо авах нь байна шүү, ирэх боломж байна уу” гээд. Би бүр гайхаад… Өмнө нь зурагтаар Төрийн ордонд “Алдарт эх”-ийн одонгоо авч байгаа хүмүүсийг хараад “Ямар гоё юм бэ? Ямар азтай хүмүүс нь Төрийн ордонд одон авдаг юм бол?” гэж боддог байлаа. Манай Гачууртын “Алдарт эх” болсон хүмүүс өмнө нь дүүргээсээ эсвэл  хорооноосоо одонгоо авдаг байсан. Гэтэл би азтай. Төрийн ордондоо, Ерөнхийлөгчөөсөө авсандаа их бэлгэшээгээд байгаа.

-Гэр бүлээ танилцуулахгүй юу?

-Манай хүнийг Мөнхдоржийн Эрдэнэбат гэдэг. Ус сувгийн машинист. Одоо хөдөө ажиллаж байгаа. Ам бүл зургаа. Том хүү маань одоо долоон настай. Охин 2015, бага охин 2017, отгон хүү маань 2019 онд төрсөн. Нөхөр бид хоёр дунд сургуулийн нэг ангийн хоёр. Долоодугаар ангиасаа үерхсэн. Хэн хэнийхээ анхны үерхэл, анхны хайр. 2013 онд хуримаа хийсэн.

-Үерхлийн захидлаас эхэлсэн амьдрал юм аа даа…

-Тийм ээ. “Хоёулаа үерхье, би чамд сайн болчихжээ” гэсэн утгатай захидлыг манай ангийн хүүгээр өгүүлээд. Би “маргааш хариу хэлье” гээд. Тэгээд л үерхсэн.

-Шууд зөвшөөрснийг бодоход талтай байжээ дээ…

-Манай хүн хичээлдээ сайн. Матема­тиктаа бүр мундаг. Их зохион байгуулалттай, хар бор ажилд сайн. Нүдэнд дулаахан, бүлтгэр алаг нүдтэй, томоотой хүү байсан. Илүү дутуу зан байхгүй. Тэр нь надад их таалагдсан.

-Тэгвэл чи нөхрийнхөө нүдэнд хэзээ туссан бол?

-Би багадаа зураг зурдаг, доод ангийнхаа хүүхдүүдэд бүжиг заадаг, авьяаслаг охин байсан. Тэгэхэд л анзаарч харсан байх.

-“Алдарт эх”-ийн одон гар­дуулж эхэлсэнтэй холбоо­тойгоор нийгэмд багагүй маргаан дэгдлээ. Нэг хэсэг нь “залуу эмэгтэйчүүд хар залуугаараа хүүхэд цувуулаад, ямар ч төлөвлөлтгүй” гэж шүүмжилж байна. Нөгөө хэсэг нь “зориод ирсэн үрийн заяаг гомдоож болохгүй” гэж ярьж байна. Чи энэ талаар ямар бодолтой байгаа вэ?

-Тэр маргааныг би уншсан, уншсан. Яагаад бусдын амьдралыг мэдэхгүй байж, бусдад заагаад, шүүмжлээд байгаа юм бол оо гэж бодсон. Би бол хань сайтай болохоор хүүхэд олбол гаргана аа л гэж боддог. Хүүхэд өөрөө хүнсээ дагуулаад ирчихдэг гэдгийг биеэрээ мэдэрч явдаг.

Энд нэг юм хэлмээр байна. Залуу хүн яагаад “Алдарт эх”-ийн одон авч болохгүй гэж? Яагаад олон хүүхэд  гаргаж болохгүй гэж. Энэ бол хүний хувийн сонголт. Миний хувьд удахгүй 27 нас хүрнэ. Амьдралаа, хүүхдүүдийнхээ ирээдүйг маш гоёор төсөөлдөг. Хүн төрүүлсэн хүүхдээ тэжээгээд, хүмүүжүүлээд, өсгөж л чадаж байвал хэдэн хүүхэдтэй байх нь хэнд хамаа байна аа. Эхээс төрөөгүй, эрэг ганганаас унасан юм шиг алдарт ээжүүдийг ийм хатуу ширүүнээр дайрч  доромжилж болохгүй.

-Ээж болох үеийн гайхамшигт мэдрэм­жийг эргэж дурсаач?

-Анх жирэмсэн болчихоод ээждээ хэлж чаддаггүй ээ. Тэгэхэд би 20 настай оюутан, манай хүн цэрэгт байсан. Айж айж ээждээ зориг гарган хэлж байгаа юм. Манай ээж “Өө тийм үү, ямар гоё юм бэ миний охин. Эмэгтэй хүн чинь хүүхэд гаргаж, эх хүн болох гэж төрдөг юм аа. Эмэгтэй хүний амьдралын гол утга учир нь тэр. Миний охин гарга” гэж хэлсэн. Тэгээд 2013 оны тавдугаар сарын 29-нд анхны хүүгээ төрүүлж байсан. Өмнөх өдрийн 21 цагт хүргэгдэж очоод шөнөжингөө өвдөж, үүрээр амаржсан. Хэчнээн их өвдсөн ч гэсэн хүүг минь гэдсэн дээр тавихад өөрийн эрхгүй нулимс асгаруулаад, өмнөх бүх өвдөлтөө таг мартаад баярлаж байгаа юм. “Хүнээс хүн ингээд төрчихдөг юм байна даа” гэж бодсон чинь хамгийн түрүүн ээжийгээ л их хайрласан, ээждээ л их баярласан. Тэр мэдрэмжийг би мартдаггүй ээ. Ямар ч ээж мартахгүй байх.

-Нөхөр чинь ууган хүүгээ хэзээ харсан бэ?

-Манай хүн Төв аймаг дахь 119-р ангид алба хааж байсан юм. Цэргийн журам хатуу, намайг төрөхөд нөхөр маань гуйсаар байгаад 24 цагийн чөлөө авсан юм билээ. Тэгээд над дээр бүр харанхуй шөнө ирсэн. Би чинь сувилагчтайгаа, эмчтэйгээ ярьж байгаад бичиг хийлгээд шөнө гараад очсон чинь нөхөр маань хүүгээ тэврээд уйлсан. Аягүй гоё мэдрэмж. Тэр 24 цагийн чөлөө одоо хүртэл санаанаас гардаггүй шүү.

-Төрсний дараа гам хэрхэн барьсан бэ? Өөрийг чинь харахад олон төрсөн гэхээргүй жавхаалаг харагдаж байна…

-Хүмүүс намайг дөрвөн хүүхэд­тэй гэхээр итгэдэггүй юм. Энэ бол ээжийн минь л ач. Дөнгөж төрсний дараа гэдсээ зөөлхөөн баадагначихвал зүгээр юм билээ. Тэгвэл гэдэс сунахгүй. Гэхдээ хамаагүй чанга баадагнаж болохгүй. Хөхний сүү татарна.

“Чи яаж жингээ бариад, гэдсээ сунгаагүй юм бэ” гэж хүүхнүүд их асуудаг юм. Би “та нар гэдэсний таталт хий л дээ” гэдэг.  Хүмүүс их сонин, мэдсээр хэрнээ хийдэггүй. Гэдэсний таталт хийхээр гэдэс их чангарч өгдөг. Би төрсний дараа гэдсээ татаад 5-10 минут цэх суудаг байсан. Мэдээж хагалгаагаар төрсөн хүмүүст хэцүү л байх.

Ер нь чих рүүгээ салхи оруулахгүй, толгойн орой битүү байх, даарч хөрөхгүй гээд гамаа сайн барьчихвал хожим дахиад төрөхөд хэрэгтэй. Дээр нь нөхөр хайртай, халамжтай, орон гэртээ амгалан тайван байхад болно доо.

-Цаашдаа гэр бүл төлөв­лөлтийн хувьд та хоёрт ярьсан зүйл юу байна?

-Хүмүүс олон хүүхэдтэй залуу гэр бүлүүдийг жирэмслэлтээс хамгаалах арга энэ тэр юу ч мэдэхгүй явж байгаад л баахан хүүхэд төрүүлээд байгаа юм шиг ойлгодог. Угтаа тийм юм гэж байхгүй шүү дээ. Бидэнд өөрийн гэсэн бодол, амьдралын төлөвлөгөө бий. Мэдээж хүүхэдтэй болох уу, яах вэ гэдгээ бид хоёр ярилцсан, төлөвлөсөн, залуу дээрээ хүүхэд гаргаад өсгөөд явъя гээд шийдсэн. Одоо 37-ны жил дээрээ л дараагийн хүүхдээ төлөвлөе гээд ярьсан.

-Залуу ээжүүддээ юу гэж зөвлөмөөр байдаг вэ?

-Ер нь эрүүл байж эрүүл хүүхэд төрүүлнэ. Тиймээс өөрийгөө их гамнаж, эрүүл байх хэрэгтэй.

Жирэмсний эхний гурван сардаа фолийн хүчил уувал ургийн хөгжилд их сайн.

Төрүүлсний дараа эрэгтэй, эмэгтэй хүүх­дийн асаргаа, арчилгаа тэс өөр. Охин хүүхэд цаанаа л энхрий. Охиноо төрүүлчихээд умдагнаас нь цагаан юм гарахаар би айгаад эмч дуудаж байсан. Өмнө нь хүүтэй байсан болохоор мэдэхгүй байхгүй юу. Тэгсэн эмч ирээд “Угаасаа тэгдэг юм аа” гээд тайлбарлахад тайвширч байгаа юм.

Мартсанаас, дүүтэй болоод хүүхэд их хямардаг юм билээ. Бага охин маань уйлаад, мөөмөө булаалдаад “энийг цаашаа ав” гэж дүүдээ уурлаж байсан. Том хүү маань бас шоконд ороод, хоол идэхээ больж байсан. Тиймээс залуу эцэг эхчүүд энэ талаар анхаарах ёстой юм билээ. Ажаад байхад манайхан том хүүхдээ “дүүдээ өг, дүүгээ хар” гэдэг. Тэр бол буруу гэж би боддог. Би том хүүгээ эрхлүүлдэг. Ер нь эрхлүүлэх үедээ эрхлүүлнэ, буруу юм хийвэл зэмлэнэ.

-Чи эрүүл байхын тулд өөрийгөө яаж анхаардаг вэ?

-Аль болох амьдралын буруу хэвш­лүүдээс татгалздаг. Хүүхдүүдээ амарч унтсан цагт нь дагаж амардаг. Архи, тамхи хэрэглэдэггүй.

-Хүүхэн хүн айлд хүндтэй очно гэдэг сайхан. Хуримын мөчөөс чинь хамгийн сайхан нь юу байдаг вэ?

-Хүний ёсоор хүндэтгүүлэн гуйлгаж хүнд очно гэдэг бас л сонин мэдрэмж шүү. Хадмууд маань Өвөрхангайн улс. Манай аав Төв аймгийнх, ээж Завханых. Хүүг гэдсэнд байхад намайг гуйсан юм. Тэгэхэд манай аав байсан. “Тэртэй тэргүй та хоёр гэр бүл болно, үр хүүхэдтэй ч болчихлоо. Их хүндрүүлж худуудаа зүдрээхгүй ээ” гэж байсан. Сүүлд мэдсэн чинь “Жирэмсэн байхад нь гуйлгүй, хүүхэд гарсны дараа гуйвал хоёр удаа гуйх ёстой” гэж зарим хүмүүс ярьдаг юм байна билээ.

Тэгээд бид хоёр хуримаа хий­гээд, төрийн ёсоор өрхөө тусгаарласан.

Галаа асаагаад, цайгаа чанах их гоё байсан. Монгол ёсонд шинэ бэрийг өөрийн хүн болгож авсныг бэлгэдэж, дээлийн хормой дээр нь алх тавьдаг юм билээ. Би мэдэхгүй гайхаад, “юун алх тавиад байгаа юм бол. Энэ алхаа авахгүй юм уу?” гээд асууснаа санахаар инээд хүрдэг.

-Танайх гэдэг айлын нэг өдрийг зураглавал…

-Манай хүүхдүүд өглөө яг зургаан цагт сэрдэг. Тэгээд сургачихсан. “Ээж ээ шээлээ, ээж ээ ингэлээ, ээж ээ ам цангаад байна” гээд шулганалдаж өгнө дөө. Том ах нь босоод ороо хураана. Дараа нь шүдээ угаахдаа дүү нарынхаа сойзон дээр оо түрхэж өгчихөөд, ар араасаа шүдээ угаана. Тэгээд цай ундаа уугаад, тоглоно.

Тоглож тоглож өдөр хоолоо иднэ, үдээс хойш ахиад цай, боорцог талх иднэ. Тэгээд оройны хоолоо иднэ. Долоо хоногтоо нэг усанд оруулна, угаалга хийнэ.

Манай хүү заримдаа хичээлээ хийгээд, заримдаа дүү нартайгаа тоглоод л өнждөг. Өөрөө ороо хураана, хогоо шүүрдэнэ, хааяа “Та нар битгий шуугилдаарай, ээж ядарч байгаа шүү” гэнэ.

Манай хүүхдүүд утас ерөөсөө оролд­доггүй. Утас нэхдэггүй. Анхнаас нь тэгж сургасан. Зурагт бараг үздэггүй. Хааяа л ганц цаг хүүхэлдэйн кино үзнэ. Нэг хэсэг теле хичээлүүд гарсан даа. Тэрийг үздэг байсан. Бусад цагт хоорондоо л тоглоно. Будагдана, элсэн дээр тоглоно, нуугдаж тоглоно. Яаж ийж байгаад ая эвээ олоод тоглоод байгаа юм. Манай хашаанд хавь ойрын хүүхдүүд шавна, нэг харахад л найм есөн хүүхэд болчихсон байдаг.

Манай хүүхдүүд орой унтах­даа бүг­дээрээ хувцсаа эвхэж унтдаг. Том хүү минь их цэгцтэй. Өөрийнхөө хувцсыг эвхэж хийчихээд л “хувцсаа эвхээрэй” гээд дүү нарынхаа хувцсыг эвхэж хийлгэнэ. Хүн чихэр бэлэг өгөхөөр “битгий нэг дор идээрэй, шүд өвдөнө, одоо хадгалчих, маргааш гэж өдөр байдаг шүү” гэж хэлдэг.  Хүүхэд ухаан байхад багадахгүй ээ, хоёр ой, гурван ой хүрээд л тусад орно. Тэгэхээр олон хүүхэд өсгөнө гэж түүртэх хэрэггүй.

-Энэ бүхэн аав ээжийн чинь хүмүүжил үү?

-Манай аав эхээс 13-уулаа. Манай ээж эхээс зургуулаа. Ер нь өнөр өтгөн өссөн дөө. Малтай байсан болохоор эрт босно. Аав ээж минь “хамгийн чухал нь эрдэм ном, сурч боловсрох хэрэгтэй,  залуу хүүхдүүд эрт бос. Ажилтай бай, зүгээр битгий суу. Хүнд тусархуу бай. Хүнтэй зөв харьц. Өөрөөсөө ах ч бай, дүү ч бай хүнтэй хүндэлж харьц” гэж хүмүүжүүлсэн.

-Хүүхдүүдээ яаж хөгжүүлдэг вэ?

-Дуу, шүлэг, түргэн хэллэг зааж өгдөг. Хааяа зүйр цэцэн үг хэлнэ. Манай том охин хэлний авьяастай байх, нэг харахад л ганцаараа суучихсан англиар ч юм уу гадаад хэлээр юм яриад сууж байдаг. Хэн ч зааж өгсөн юм бүү мэд. Манай том хүү зурах дуртай. “Ээж ээ намайг тийм юманд сургаад өгөөч” л гэнэ. Манай бага охин дуулаад л, дүүгээ “ховлоод” л “ээж ээ дүү ингэж байна, одоо тэгж байна” гээд явдаг.

-Хүүхдүүдийнхээ ирээдүйг яаж харж байна?

-Эхлээд сургууль, цэцэрлэг л ярьж байгаа. Хүүхдүүд томрох тусам хэрэглээ ихэснэ, сургуульд орно, дээд сургуульд орно гээд бодох юм их. Хуримтлалын тухайд бодсон юм бий, одоохондоо ганц хүний цалингаар арай л амжихгүй байна.

-Санхүүгийн асуудлаа яаж шийдэж байна?

-Олон хүүхэдтэй болохоор хэрэглээ өндөр. Ганц хүний цалинг хүргэнэ гэдэг чанга. Амьжиргаандаа нэмэрлэх гээд би давсан урлал хийдэг. Хоёр хүн зэрэг ажиллахаар шал өөр юм билээ.

Манай хүн чинь улирлын ажилтай. Хавраас намар хүртэл ажиллана. Өвөлдөө би ажиллана. Гэхдээ болгоод байдаг юм аа. Хамгийн хэцүү нь хүүхэд өвдөх.

-“Хүүхдээ хараад гэртээ сууж байж өвтгөчихлөө” гэж ээжүүдийг нь буруутгах хандлага их байдаг юм байна билээ. Ийм үгийг сонсож байсан уу?

-Миний хувьд тийм үг сонсож байгаагүй ээ. Тэр чинь ээжийн буруу биш шүү дээ. Хааяа хүүхдүүд үгэнд ордоггүй, бороо орохоор гүйж гарч тоглоно. Тэгээд өвдчихнө. Хүүхэд өвдөх хэцүү хэцүү. Ер нь вакциныг нь цаг тухайд нь алдахгүй л хийлгэх хэрэгтэй. Дээрээс нь шим тэжээлтэй хоол өгч, болж өгвөл  витамин уулга. Д амин дэм хамгийн чухал гэж боддог. Өөрийгөө бас хаяж болохгүй. эхчүүд бид эрүүл байж хүүхэд маань эрүүл байна. Надаас өөр миний хүүхдүүдийг харах хүн байхгүй шүү дээ.

Тиймээс хааяа өвдвөл даруйхан эмч дуудаж үзүүлээд, авах ёстой арга хэмжээгээ авна. Ер нь эх хүн эрхлэн шулганах хүүхдүүдээ хараад гайгүй болчихдог доо.

-Өөрөө “Алдарт эхчүүд”-ийн пэйж группийн гишүүн юм байна. Хэрвээ турш­лагаасаа хуваалцаач гэвэл юу хэлэх вэ?

-Хүн шөнө л унтаж амрах ёстой.  Тиймээс хүүхдээ эрт л унтуулж байгаарай. Бас шингэн юм сайн уулгаарай.

Хүүхэд загнаж биш эвээр хэлэхээр их ойлгодог. “Алив чи тэрийг тэг” гэвэл хийхгүй. “Миний охин мундаг шүү, тэрийг тэгээрэй” гэхээр хийдэг.

Хүүхдийнхээ дэргэд үг сөрж болохгүй. Мэдээж айл л юм чинь санал зөрөх үе гарна. Тэр үед би “Хоёулаа гарч ярья. Угаасаа буцаад эвлэрэхээс хойш маргалдаад яах вэ. Эвээр ярья” гээд л эвлэрчихдэг.

-Танайх гэдэг айлын уламжлал гэвэл юу байна?

-Бид баяр болгоныг гэр бүлээрээ тэмдэг­лэх дуртай. Хадам эгч, хүргэн ах, гэр бүлээрээ нийлээд Хүүхдийн баяраа, Шинэ жилээ тэмдэглэнэ. Гэхдээ архи дарс уудаггүй. Хоорондоо юм яриад тоглож өнжинө. Хүүхдүүдээ л харж баясдаг юм даа.

-“Алдарт эх” болсноор хамгийн их өөрчлөгдсөн зүйл чинь юу байна?

-Арай илүү ухаантай, юм ойлгодог болсон юм шиг. Нөхрөө улам хайрлаж байна. “Миний нөхөр амьдралаа авч явахын төлөө, үр хүүхдээ тэжээхийн төлөө ингэж зүтгээд явж байгаа болохоос ямар зарим хүмүүс шиг тэнээд яваад байгаа биш” гэж бодохоор улам их хайр төрдөг.

-Ярилцлагын төгсгөлд хайр­тай хүмүүстээ юу гэж хэлэх вэ?

-“Халамжтай, сайн ханьдаа баярлаж явдаг. Чамтайгаа учирсан би азтай. Чи минь ховор сайн хань шүү” гэж хэлье дээ. Хамгийн их баярлаж байгаа хүн минь манай ээж. Ээж минь та намайг төрүүлээгүй бол охин нь ийм сайхан бүхнийг үзэхгүй шүү дээ. Ухаантай, түшигтэй, сайхан ээжтэй би их хувь заяатай. Та минь урт насалж, үр хүүхэд биднийг түшиж яваарай.

Залуухан “Алдарт эх”-тэй хийсэн ярилц­лага минь түүний баяр хөөр, ирээдүйн гайхалтай төсөөллөөр өндөрлөлөө. Г.Мөнх­цэцэг маань бүжгийн авьяасаа хөгжүүлж, сурч төгссөн 85-р сургуулийнхаа хөөрхөн багачуудад бүжиг заах хүсэлтэй гэсэн. М.Эрдэнэбат, Г.Мөнхцэцэг хоёрт бодсон, төлөвлөсөн зүйл их бий. Юун түрүүн М.Эрдэнэбатыг ирэхээр “Алдарт эх”-ийн одонгийн найраа хийнэ. Зорилго, тэмүүлэл байхад бүх зүйл гэрэлтэн бүтдэг дээ.

ЭХ СУРВАЛЖ: President.mn

Ялалтын талбайн урд талын цэцэрлэгийн хуучивтар модон сандал дээр товлосон цагаа хүлээн суулаа. Хүүхэд байхаас л нэрийг нь сонсож, шүлэг бүтээлийг нь шимтэн уншиж ирсэн эрхэм найрагчийнхаа үргэлжлэл болсон охинтой уулзахаар сэтгэл догдлон суугаа минь энэ. Нар голлон тусах зүгээс өндөрдүү, монхор хамар, нимгэн шаргал арьстай, шоотой даавуун цамц өмсөж, үүргэвч үүрсэн эмэгтэй яаруухан алхсаар ирсэн нь хүлээсэн зочин минь байлаа.

Тэр бол Төрийн соёрхолт яруу найрагч Р.Чойномын охин Мөнхтэмүүлэн юм. Өдгөө дөрвөн хүүхдийн ээж болж, 40 насыг элээгээд дөрвөн хавар өнгөрч буй эмэгтэйн хувьд хэчнээн залуу сэтгэлгээтэй, эрх чөлөөт бүсгүй болохыг нь гадна төрхөөс нь шууд мэдрэв. Энгийн хэрнээ оновчтой, хурц үгийн сонголт, өөрийнхөөрөө байдал нь эрхгүй “Аав нь ийм л хүн байсан болов уу” гэж санагдуулна.

-Аавтай тань уулзаж, ярилцаж байгаагүй ч тань шиг хүн байсан болов уу гэж бодогдлоо. Таны царай төрх, үйл хөдлөл Р.Чойном гуайг санагдуулам юм?

-“Аавтайгаа адилхан” гэдэг үгийг анх ээжээсээ сонсож байлаа. Ээж  “Надаас авсан юм ер нь чамд алга. Аавтайгаа жигтэйхэн адилхан болох нь ээ” гэдэг байсан. Намайг багад бурхан болсон болохоор, аавынхаа дүр  төрх, дуу хоолойг сайн санадаггүй. Аавтайгаа авхуулсан зураг ч надад байдаггүй. Тэр үед чинь “эсэргүү” гэгдэж явсан хүний зургийг гэр орондоо байлгаж, хадгалах юм бол өөрсдөө асуудалд орж мэдэх хаалттай, хэцүү цаг байсан. Сая хүүгийн минь ажил явдлаар аавын минь талын хоёр хүн ирсэн. Миний аавтайгаа ижилхэнийг гайхаад л байв.

-Ер нь хэзээнээс Р.Чойномын охин гэдгээ мэдсэн бэ?

-Бага ангидаа байхдаа гадарладаг байсан. Намайг тав, зургаан настай байхад ээж минь цэргийн даргатай суусан юм. Хойд аав хааяа бухимдахаараа “Эсэргүүний хүүхэд” гэж ганц нэг үг унагана. Тийм болохоор би энэ аавынхаа хүүхэд биш юм байна гэдгээ ойлгосон. Бас ээж надад нэрийг нь хэлэхгүй мөртлөө “Аав чинь их мундаг хүн байсан. Чи хичээлээ сайн хийх хэрэгтэй. Муу явах ёсгүй” гэж захидаг. Гэхдээ яг Р.Чойном гэж мэдэхгүй, ямартаа ч зохиолч хүний хүүхэд юм байна гэж боддог байсан. 1990 онд ардчилал гарч, аавыг цагаатгах үед л тодорхой мэддэг болсон доо.

-Тэр үеэс ааваараа овоглосон гэсэн үг үү. Нас барсан хойно нь хөөцөлдөж байгаа учраас төвөгтэй байсан болов уу?

-Тийм, VI ангийн охин байхдаа овгоо солиулсан. Өмнө нь албан ёсоор Туулын Мөнхтэмүүлэн гэж  ээжээрээ овоглодог ч, хичээлийн дэвтэр, бас бус зүйлс дээр  Батсүх гэж хойд ааваараа овоглодог байсан. Ардчилал гарч, аавын ном зохиол хэвлэгдэн, Төрийн соёрхлоор нэхэн шагнасан юм. Тэр үед ээж намайг дагуулж очоод, овгийг минь солиулсан. Эцэг тогтооход цусны шинжилгээ авах ёстой ч аав бурхан болчихсон учраас тийм боломж байгаагүй. Тэгээд шүүх эмнэлгийн шинжээчид миний гавлын ясны зургийг авсан. Гавлын ясны бүтцээр хүүхэд нь мөн болох нь тогтоогдсон.

-Тэр олон жилийн дараа төрсөн ааваараа овоглох боллоо гэхэд ямар санагдаж байв. Мөн хойд аав нь энэ бүхнийг яаж хүлээж авсан бол?

-Ээж, хойд аав хоёр намайг II ангид байхад салсан юм. Ээжийн хадмууд  “Эсэргүүний авгайтай суугаад, амьдрал ахуй, ажил алба нь дээшилсэнгүй.  Цол ч ахихаа байлаа” гэх мэтээр ярьж, элдвээр хэлсээр байгаад салгачихсан. Овгоо солиуллаа гээд тийм ч баярлаж, хөөрөөгүй. Нэгдүгээрт, юу болж байгааг ч сайн ойлгоогүй. Ээж дагуулж очоод л “Одоо овгоо солиулна. Эхлээд зураг авхуулах хэрэгтэй” гэсэн. Суугаад зургаа авхуулсан. Шүүх шинжилгээгээр батлагдсан тул овгоо солиулсан. Хоёрдугаарт, хүүхэд байсан болохоор амьдралын минь тийм чухал зүйл болж байгааг ч мэдээгүй.

-Хүүхэд болсон хойно аавыгаа сэтгэлдээ  бодож, төсөөлдөг байсан байх.  Хожим аавынх нь шүлэг бүтээл ил болж, аавыгаа мэддэг болоход сэтгэлдээ зурж  явсан ааваас нь хэр зөрүүтэй байсан бэ?

-Надад миний төрсөн эцэг хэн юм бол, харах юмсан, очих юмсан гэдэг бодол төрж байгаагүй. Сүүлд ээж хойд ааваас салсны дараа, аав нь ийм хүн байсан гэж ярьж хэлэхэд надад тийм ч гоё санагдаагүй. Гэнэт л өндөр хариуцлагатай болчихсон. Заримдаа яагаад би зүгээр нэг жолоочийн хүүхэд байж болоогүй юм бол. Гадаа хүүхдүүд тоглож байхад, би яагаад орос хэл уншаад сууж байх ёстой юм бол гэж бодогдоно.

Хүүхдийн л бодол юм даа.  Р.Чойном гэдэг  найрагчийн охин гэдгээ мэдээд нэг их цочирдоогүй. Яагаад гэвэл, ээжийн яриа, хандлагаас гадарладаг байсан учраас хэзээний дотно мэдрэмж төрсөн. Харин зарим хүн гэнэт саймшраад, налж унаад, илт бялдуучлаад байх нь  хүнд санагдаж байсан.

-Бүсгүйчүүдийн зүрх сэтгэлийг татаж явсан цагийг эзэгнэсэн найрагчийг дурлуулсан гэхээр ээж тань залуудаа сайхан бүсгүй байсан бололтой.  Ээжийнхээ тухай дурсвал?

-Мэдээж, би ээжийгээ сайхан эмэгтэй гэж хэлнэ. Ээж маань орос хэлний багш мэргэжилтэй. Цагаан царайтай, өндөр, гуалиг бүсгүй байсан.  Аав, ээжээс 14 насаар ах. Тухайн үед  шоронгоос суллагдаад удаагүй. Шүлэг зохиол нь хориотой учраас энд, тэнд нууцаар уншдаг байж. Харин ээж Монгол Улсын их сургуулийн оюутан байсан. Нэг удаа оюутны үдэшлэг дээр аав шүлгээ уншиж таарч л дээ. Анх тэгж танилцсан юм билээ. Ээж маань шүлэг, уран зохиолд дуртай.  Тийм болохоор аавд татагдсан болов уу гэж боддог. Өөрөө  ч шүлгийг нүдэнд харагдтал маш сайхан уншдаг хүн байсан. Миний ээж 1998 онд бурхан болсон.

-Түүх сөхөж харвал, ээжийг тань албан ёсны эхнэр нь биш гэх мэтээр ярьж, бичиж байжээ. Энэ бүхэн таныг эмзэглүүлдэг байв уу?

-Аав ээжээс өмнө хоёр ч удаа гэр бүл зохиож байсан юм билээ. Эхлээд Лхагважав гэж эмэгтэйтэй сууж, Эрдэмном гэж охинтой болсон. Дараа нь Нина гэж эмэгтэйтэй ханилан, Хулан гэдэг охинтой болсон. Нина эгчээс салсны дараагаар улс төрийн эсэргүү гэгдэж  шоронд орсон. Шоронгоос гараад, ядарч зүдэрч явахдаа ээжтэй учирч, бие биедээ хайр сэтгэлтэй болсон юм билээ. Харин ээжийн маань аав, ээж хоёр тэднийг  зөвшөөрөөгүй. Учир нь, ээжийн аав, ээж нь Октябрийн хувьсгалын үеэр Оросоос дүрвэж ирсэн буриадууд байсан юм билээ. Ингэж дүрвэж ирсэн буриадууд  маш их хэлмэгдсэн байдаг.

Мөн эмээгийн ах нь лам байгаад харласан, шүлэг зохиол бичдэг хүн байсан учир гэр орныг нь байнга нэгждэг, нэлээд ороо бусгаа цаг үе байсан болохоор өвөө эмээ минь охин нь бас ийм ээдрээтэй амьдрал туулж, зовлон амсахыг хүсээгүй биз. Дээрээс нь аав ээжээс өчнөөн ах, гянданд дөрвөн жил хоригдохдоо “уушиггүй болчихсон”, нэлээд бие муутай байсан. Хэдий тийм ч ээж хайр сэтгэлийнхээ төлөө зүтгэсээр аавыг дагасан юм билээ. Хүмүүс энэ бүхнийг мэдэхгүй байж ээжийг элдвээр хэлж, зарим нь үнэн худал нь мэдэгдэхгүй захидал гаргаж ирдэгт маш их харамсдаг.

Иймэрхүү гүтгэлэг, мэдээллүүд ээжийг нас барсны дараанаас илүүтэй гарах болсон. Би тэр бүхнийг худлаа гэж боддог. Хэрвээ үнэхээр  аавын зүгээс ээжийн тухай таагүй зүйл бичсэн захидал байсан бол “Эхнэр охин хоёр маань хувьсгалын эсэргүүтэй холбоотой гэж адлуулах вий” гэдгээс сэргийлсэн, ханийн ухаан, эцгийн хайр байсан байх учиртай. Яагаад гэвэл, бичсэн захидал бүрийг нь замаас нь уншиж, шалгадаг, хэнтэй холбогдож, юу ярьж хэлж байгааг нь хянадаг байсан цаг үе шүү дээ.

-Р.Чойном гуай өөд болтлоо ээжтэй нь хамт байсан уу?

-Аав Хэнтий аймаг руу нутаг заагдсан. Би тэр үед өлгийтэй байсан гэдэг. Ээж минь өөрөө оюутан, дээрээс нь эцэг эх нь зөвшөөрөөгүй учраас хэцүүхэн байсан байх. Тэгээд намайг аавын ээж дээр үлдээе гэж шийдээд, аавын араас очсон гэсэн. Гэтэл аавын ээж “Би хүний хүүхдээр хүн хийж чадахгүй. Хөгшин хонины насгүй болсон” гээд халгаагаагүй. Өмнө нь Нина эгчээс гарсан Саран гэж охиныг өсгөж байтал  эндчихсэн юм билээ. Тиймээс ахиад тийм зүйл давтагдах вий гэж  зүрхшээсэн болов уу. Тэгээд ээж намайг аваад, гэртээ ирсэн байдаг. Харин аав тэндээ бие муу гэдэг шалтгаанаар хотод ирсэн. Үнэхээр ч  бие нь тааруу байсан юм билээ. Дэмбэрэл зураачийнд байж байгаад өөд болсон доо.

-Ховор тавилангаар холбогдсон хүмүүс учраас аавынхаа бусад охидтой ойр дотно байдаг байх?

-Байнга уулзаж, учраад байдаггүй ч холбоотой. Аавын том охин буюу Эрдэмном гэж хүн бий. Эрдэмном эгчтэй сүүлд уулзаж танилцсан. Их царайлаг, давхраатай нүдтэй эмэгтэй байдаг. Нарийн учрыг нь сайн мэдэхгүй ч одоог хүртэл өөр овогтой. Магадгүй овгоо солиулах боломж тохиогоогүй байх. Хоёр дахь эхнэр буюу Нина эгчээс гарсан охиныг Хулан гэдэг. Тэр эгчтэйгээ арай олон удаа  уулзсан, бас дотно. Хулан эгч бид хоёр царай төрхийн хувьд их адилхан санагддаг. Урьд нь намайг сурагч байхад Нина эгч, ээж хоёр холбоотой байсан юм билээ.  Ээжүүд маань ухаантай хүмүүс байжээ гэж боддог.

-Таны аав өнөөгийн бидэнд билэг танхай яруу найрагч, эрх чөлөөний дуу хоолой хэмээн хүндлэгдэж, алдар цуу нь үеийн үед дуурсагдаж яваа сод хүмүүн. Харин таны хувьд?

-Авьяас билэг, амьдралынх нь тухай авч үзвэл, аав минь миний хувьд далай. Далай шиг аугаа. Тэр далайгаас нь амсахаар гашуун оргидоггүй. Уугаад л баймаар. Би тэр далайн дэргэд дусал төдий. Харин аав хүнийх нь тухайд гэвэл, ядахдаа гараас нь ганц чихэр авч үзсэн болоосой. Тэгээд түүнийгээ санаж, дурсаж явсан бол надад сайхан. Даанч би аавыгаа өөд болоход хэтэрхий жаахан байсан. Аав 1979 оны дөрөвдүгээр сард бурхан болсон. Би 1976 оны арванхоёрдугаар сард төрсөн. Тийм учраас надад дуу хоолой, дүр төрхийнх нь тухай санах зүйл, аавын тухай дурсамж байдаггүй нь харамсалтай.

-Ээжид нь зориулж бичсэн шүлэг байдаг болов уу?

-Мэдээж байж л таараа. Яруу найрагч хүн дурласан бүсгүйдээ зориулж шүлэг бичихгүй байна гэж байхгүй.  Ээжид төдийгүй надад  зориулсан шүлэг ч байгаа гэж боддог. Гэхдээ олны хүртээл болоогүй ч байж магад. Эсвэл нэр оныг нь өөрчлөөд өөр хүний нэр дээр гарсан ч байж магад.

-Танд аавынх нь ном зохиолууд олон бий юү. Ямар шүлэг, зохиолд нь илүү дуртай вэ?

-Ээжид маань аавын гар бичмэл, шүлгүүд нь байсныг Хэнтий аймгийн Нармандах гэж хүнд хадгалуулж байгаад хожим Ш.Сүрэнжав гуай очиж аван “Сүмтэй будрын чулуу” нэртэй ном болгон хэвлэсэн гэсэн. Би  “Буриад” найраглал, “Азийн бардамнал”, ер нь бүгдэд нь дуртай. Яагаад ч юм надад ном тогтдоггүй. Нэгдүгээрт, би ном зардаг хүн. Хоёрдугаарт, би их онгироо л доо. Байгаа номоо хүмүүст бэлэглэчихнэ. Тэгээд л дуусчихна. “Өд” сангийн Ганболд ахтай уулзахаар хэдэн ном өгнө. Даанч удаан тогтохгүй.

-Та хэдэн жилийн өмнө шүлгийн номоо гаргаж байсан санагдана. Мэргэжлийн зохиолч уу?

-Би Утга зохиолын дээд сургуульд сурдаг байсан ч төгсөж чадаагүй. Тухайн үед хүү маань төрөөд, эрүүл мэндийн асуудалтай, асарч сувилах шаардлагатай учраас сургуулиа орхисон. Багаасаа л шүлэг оролддог байсан. Намайг тав, зургаан настай байхдаа толгой холбож ярьдаг хүүхэд байсан гэлцдэг юм. 2018 онд “Би бол чи” нэртэй ном гаргасан. Номын маань нэрийг аав зүүдэнд минь ирж шивнэсэн юм. Ямар нэр өгөхөө мэдэхгүй хэд хонож байтал, аав зүүдэнд ирж “Би гэдэг чинь чи юм шүү дээ охин минь” гэж хэлсэн. Царай төрх нь тод харагдаагүй ч дуу хоолой, надад хандаж байгаа хандлага нь аав мөн байсан. Мөн энэ номон дээр аавдаа зориулж бичсэн шүлэг минь бий. Дахин хэвлүүлэх санаатай байгаа.

-Сайхан аавын охин байх хувь тохиол танд заяажээ. Гэвч энэ ээдрээтэй амьдрал дунд  Р.Чойномын охин гэдэг нэр төвөг удсан нь бий л байх?

-Аавынхаа охин нь болж төрснөөсөө болж адлуулж явсан үе бий. Ээж маань намайг орос цэцэрлэгт оруулах гэтэл “Эсэргүүний хүүхэд” гээд аваагүй юм билээ. Тэрийг бодохоор охиныхоо ирээдүйн төлөө ээж минь ганцаараа мөн ч их шаналсан байх. Бас ээжийг бурхан болсны  дараа сонин хэвлэлээр янз бүрээр бичсэн. Тэр сониныг нь нулимсаа залгиад, зарж л явлаа. Миний ажил учраас надад өөр сонголт байгаагүй. Хэрвээ би жирийн нэг хүний хүүхэд байсан бол хэн ч ээж бид хоёрыг элдэв янзаар хэлэхгүй, сонин хэвлэлд гарахгүй байсан даа гэж бодогдсон. Аавгүй явж явж  арай гэж аавтай болсон чинь “Хүүхэд нь мөн, биш” гээд байхаар сэтгэлзүйн хувьд маш хэцүү. Тэгээд би “Их засаг Монголын хуулинд, эцгээрээ овоглолоо гэж цаазлахгүй нь лавтай” гэж шүлэг бичиж байлаа.

-Та шүлэг, зохиол бичдэг. Бас номын худалдаа эрхэлдэг гэхээр таны амьдрал номтой салшгүй холбоотой юм аа?

-Би багын л номонд дуртай охин байсан. Таван настайдаа уншиж сурсан. Горькийн нэрэмжит хүүхдийн номын сангийн байнгын уншигч, сургуулийнхаа номын сангийн бүх номыг дуусгасан номын хорхойтон байлаа. II ангид байхдаа л “Морь унасан толгойгүй хүн”, “Монтекристо гүн” зохиолыг уншиж байсан. Сүүлдээ ээж “Номын цагаан солио тусах нь” гээд номнуудыг маань нуудаг болчихсон. 2006 оноос номын худалдаа эрхэлж, одоо  Дархан хотод ном түрээслэн уншуулах үйлчилгээ, номын худалдаа эрхлэн амьдарч байна.

-Та гэр бүлийнхнээ танилцуулаач?

-Гэр бүлийн маань хүн кабел шугам, сүлжээний техникч мэргэжилтэй, гүндүүгүй монгол эр бий. Бид ханилаад 22 жил болжээ.  Гурван охин, нэг хүүтэй байсан ч хүүгээ золгүй тохиолдлоор алдчихаад, уй гашуу дундраагүй л сууж байна даа. Хүү маань хамгийн том нь. Том охин 15, дунд  охин 11, бага нь таван настай.

-Уучлаарай. Энэ тухай ярих танд их хэцүү байх. Та бидэнд хүүгийнхээ тухай ярьж өгч болох уу. Шүлэг зохиол бичдэг авьяаслаг хүү байж?

-Хүүгээсээ хойш ухаан санаа орон гаран, барьсан тавьснаа мартаж, санан үймэрч  байна даа. Ямар нэг юманд сатаарвал арай дээр. Хүүг маань Отгонбаатарын Энх-Амгалан гэдэг. Харамсалтай нь, өнгөрсөн зургадугаар сарын сүүлчээр ангийнхаа найзтай хамт усанд эндчихлээ. Миний хүү Монголын сурагчдын холбооны алтан медальтай, ерөнхий боловсролын сургуулиа онц төгсөж, “Отгонтэнгэр” их сургуульд урилгаар элссэн. Энэ жил төгсөх байсан юм. Хүүгийн минь тухай “Чойномын маргааш” нэвтрүүлэг бий. Одоо үзэхэд гол зурам. Би залуу нас, хүсэл мөрөөдлөө хүүгийнхээ төлөө зориулсан.

Манай хүн намайг “Чи хичээлдээ яв. Би хүүгээ харж байя” гэдэг ч би цүнхээ үүрч гараад, сургууль хүрчихээд буцаад нөгөө талаас нь автобусанд суугаад “Өнөөдөр хичээл орохгүй гэнэ ээ” гээд гэртээ оччихдог байлаа. Хүүгээ л санасных шүү дээ. Хүү минь  гуравхан настайдаа уншиж сурсан. Шүлэг, үргэлжилсэн үгээр бичдэг, хөгжим, beat зохиодог авьяаслаг хүү байлаа. Маш олон шүлэг бий. Ном болгож гаргах сан. Мөн маш эрэл хайгуулч хүүхэд. Төө эндээс Америкт байгаа хүнтэй холбогдоод өөрийн зохиосон хөгжим, аяа үзүүлж, хамтран ажиллахаар тохирсон байсныг мэдлээ. Сая ажил явдлын үеэр америк багш нь холбогдож “Таны хүү үнэхээр онцгой хүүхэд. Домог болж үлдэх учиртай байсан юм. Beat-н дээр нь үг нэмээд америк репперээр дуулуулах боломжтой” гэж хэлсэн. 20-хон настай хүүгээ алдсан эхийн сэтгэл гэдэг үнэмшихэд хүртэл бэрх юм байна.

Одоо 49 хоног нь дуусаагүй байна даа. Өмнө нь хүүгээ тийм ч гоц гойд гэж боддоггүй байлаа. Одоо бодох нь ээ, хүмүүсийн хэлж ярьж байгааг сонсоход даанч хайран.  Ер нь хүү маань чих нь дэлчийчихээд манай аавтай их адилхан. Энэ ташрамд, миний хүүгийн буяны ажилд гүн туслалцаа үзүүлж, бидний уй гунигийг хуваалцсан бүх хүнд маш их баярлалаа.

Эх сурвалж: ҮНДЭСНИЙ ШУУДАН СОНИН